№1 (2022)

Бул макалада Бишкек шаарынын үй-бүлөлүк медицина борборлорунда (ҮМБ) каттоодо турган КД
бар адамдардын ичинде кандын жалпы холестерини изилдөөнүн маалыматтары келтирилген. КД бар адамдар-
дын арасында ,журок кан тамырлары жабыркашынын негизги себеби атеросклероз болуп саналат. 2 типтеги КД
патогенезинде маанилүү ролду инсулиндин резистентиги жана ага айкалышкан гиперинсулинемия ойнойт,
бул эки факторлор кан тамыр дубалына түздөн-түз атерогендик таасирин тийгизет . Ошондуктан, КД менен
ооруган бейтаптарда журок жана кан тамыр ооруларын алдын алуу стратегиясы гликемиянын максаттуу маани-
лерине жетишүү менен бирге (алар микро кан тамырлардын оорулардын алдын алуу үчүн негизги мааниге ээ )
макро – кан тамыр ооруларынын, биринчи кезекте дислипидемия коркунучунун далилденген факторлорун кор-
рекциялоого багытталууга тийиш. Бардык эл аралык сунуштамаларга ылайык кандагы липиддердин дэнгелин
контролдоо, гликемия жана кан басымын башкаруудай эле кем эмес маанилүү.
Жыл ичинде жалпы холестеринди 2182 (49,1%) кишиде текшерилген, анын орточо көрсөткүчтөрү максаттуу
маанилердин чегинде болгон. Бирок бул индикатор ҮМБда бирдей эмес ишке ашырылган. КД менен ооруган
бейтаптардын 50,9% липиддик алмашуу контролсуз калган. Кыргызстандын УМБ бардык лаботораторлорунда
бул текшерүү акысыз болсо дагы баштапкыдагы звенонун дарыгерлери бейтаптардын канында холестерининди
текшерууго жиберген эмес.
ҮМБда КД бар 33% тобокел топко кирген бейтаптар, жыл ичинде холестеринди аныктоо жыштыгы 5-10 эсеге
чейин жеткен, бул экономикалык жактан ылайыксыз жана ысырапкор болуп саналат.

Киришүү. Илимий эмгекте КР Саламаттыкты сактоо министрлигинин Улуттук госпиталынын Рес-
публикалык илимий урология борборуна урук безинин коштондусунун ыйлаакчасы оорусу менен кайрылган
116 бейтап текшерилген. Текшерүү мезгили 2017-2021-жылдары.
Изилдөөнүн максаты. Урук безинин коштондусунун ыйлаакчасы менен ооруган бейтаптардын, ацеклофенактын
шишик некрозунун альфа факторуна, интерлейкин 6 жана интерлейкин 4 деңгээлине тийгизген таасирин баалоо.
Материалдар жана ыкмалар. Диагноз үчүн анамнестикалык маалыматтарды чогултуу урук безинин коштонду-
сунун ыйлаакчасы оорулары менен ооруган бейтаптар үчүн колдонулган. Баардык эркектер УЗИден текшерилген.
УЗИ изилдөө WED 9608 аппараты менен жогорку жыштыктагы зонд жана доплерографиясы менен жүргүзүлгөн.
Кандан жана ыйлаакча суюктугунда интерлейкин - 6, интерлейкин - 4 жана шишик некрозунун альфа фактору
моно- жана поликлоналдык антителолорду колдонуу менен ферменттик иммуносорбенттик анализдин "сэндвич"
версиясында тастыкталган. Суюктук ыйлаакчадан хирургиялык кесүү учурунда алынган, моно жана поликло-
налдык антителолорду колдонуу менен иммунометриялык анализден өткөн. Эки топтогу баардык 116 бейтапты
сперматоцеле жана эпидидимоцеле менен бирге текшергенде, сезгенүүгө жана сезгенүүгө каршы цитокиндердин
деңгээли жогорулаган: шишик некрозунун альфа фактору, интерлейкин-4 жана интерлейкин 6.
Изилдөөнүн натыйжалары. Жүргүзүлгɵн илимий иште, ацеклофенак менен тийиштүү дарылоодон кийин цито-
киндердин денгээлинин тɵмɵндɵшү байкалат, тагыраак айтканда шишик шишик некрозунун альфа фактору, ин-
терлейкин 4 жана интерлейкин 6. Жыйынтыгы. Ошентип, изилдөөнүн жыйынтыгы көрсөткөндөй, ацеклофенак
менен консервативдик дарылоонун бул ыкмасы өтө натыйжалуу, бул оорунун жыйынтыгына жана пациенттин
жашоо сапатына оң таасирин тийгизет.

Киришүү. Өнөкөт жүрөк жетишсиздиги жана 2-типтеги кант диабети көп учурда бирге болот. Өнөкөт
жүрөк жетишсиздиги учурда инсулинге каршылыктын абалы катары каралат жана бейтаптардын прогнозунун
жана жашоо сапатынын начарлашы менен байланышкан. Метформиндин жүрөк-кан тамыр ооруларына, атап айт-
канда, 2-типтеги кант диабети менен ооругандарга жакшы таасири көптөгөн изилдөөлөрдө аныкталган. Бул
изилдөөнүн максаты инсулинге каршылыктын стадиясындагы пациенттерде ишемиялык этиологиядагы өнөкөт
жүрөк жетишсиздигинин клиникалык жүрүшүнө метформиндин таасирин баалоо болуп саналат. Материалдар
жана ыкмалар. Ачык, келечектүү, рандомизацияланган клиникалык изилдөөнүн жүрүшүндө ишемиялык этио-
логиядагы өнөкөт жүрөк жетишсиздиги менен (орто жашы 62 (57,5-65), эркектер (n=44), сол карынчанын орточо
фракциясы менен ооруган 76 пациенттин катышуусунда. 44,0 % (34-52,5) 2 топко рандомизацияланган:
тиешелүүлүгүнө жараша метформин менен (n=39) жана жок (n=37). Бардык бейтаптарга жашоо образын өзгөртүү
принциптери кеңири түшүндүрүлүп берилди. Инсулинге каршылыгы HOMA-IR ≥ 2,5 деген диагноз коюлган.
Керектүү объективдүү (жашоо сапаты боюнча сурамжылоо менен), лабораториялык жана аспаптык изилдөө ык-
малары, 6 мүнөттүк басуу тест баштапкы жана 12 ай байкоо кийин сыналган. Натыйжалар.Метформин тера-
пиясы өнөкөт жүрөк жетишсиздиги менен байланышкан клиникалык көрсөткүчтөрдүн жакшырышы менен
байланышкан, мисалы: HOMA-IR, альдостерон деңгээли, функциялык мүмкүнчүлүктөрү жана жашоо сапаты.
Ошондой эле метформин тобунда бөйрөк функциясынын (креатинин жана суткалык протеинурия боюнча) жана
орточо чыгаруу фракциясы олуттуу жакшыруусу байкалган. Жыйынтыктар. 2-типтеги кант диабети менен кош-
толбогон пациенттерде ишемиялык этиологиянын өнөкөт жүрөк жетишсиздиги жүрүшүнө метформиндин жа-
гымдуу таасир тийгизүү мүмкүнчүлүгү жашоонун сапатын жана өнөкөт жүрөк жетишсиздиги менен узак
мөөнөттүү прогнозду жакшыртуу үчүн кийлигишүү стратегиясын оптималдаштырат.

Атеросклероз азыр биздин кылымдын негизги көйгөйлөрүнүн бири болуп саналат. 2025-жылга чейин
жүрөк-кан тамыр ооруларынын таралышы дүйнө калкынын 30% жетет деп болжолдонууда [1]. Жүрөк-кан тамыр
оорулары өлүмдүн негизги себептеринин бири болуп саналат. Жыл сайын жүрөк-кан тамыр патологиясынан 17,5
миллиондон ашык адам каза болсо, Кыргызстанда бул көрсөткүч 18 миңден ашык адамга жетет. Кеңири таралы-
шына, татаалдашуулардын жана өлүмдүн жогорку деңгээлине байланыштуу, жүрөк-кан тамыр ооруларын алдын
алуу медицинанын барган сайын артыкчылыктуу багытына айланууда. Акыркы мезгилде медицинада зат алма-
шуу багыты интенсивдүү түрдө иштелип чыкты, анын максаты – жүрөк-кан тамыр патологияларында клеткалык
зат алмашуунун бузулушун анализдөө. Атеросклероздо пайда болгон эң алгачкы кубулуштардын бири катары
плазманын компоненттеринин, айрыкча тыгыздыгы төмөн липопротеиндердин өтүмдүүлүгүнүн жогорулашына
жана алардын субэндотелий мейкиндигинде чөктүрүлүшүнө алып келиши мүмкүн болгон функциянын бузулушу
деп айтууга болот [2,3]. Азот оксидинин субстраты L-аргининдин кан тамырлардын тонусун жана гемодинами-
касын жөнгө салууга оң таасирин тийгизет, липиддердин жана белоктун деңгээлин жөнгө салууда медиатор болуп
саналат. Бир катар патологиялык шарттардын (мисалы, эндотелий дисфункциясынын) өнүгүшүндө азот оксиди-
нин субстраты L-аргининди колдонуунун натыйжалуулугу далилденген. Жакынкы жана алыскы чет өлкөлөрүнүн
илимий авторлордун адабият маалыматтарында изилдөө көрсөткөндөй, бүгүнкү күнгө чейин Кыргыз Респуб-
ликасында L-аргининдин бийик тоолуу шарттардагы таасирин, өзгөчөлүктөрүн изилдөө боюнча экспериментал-
дык изилдөөлөр жүргүзүлө элек, мында өзгөчө көңүл бурулууга тийиш жаракат, күйүк, ачкачылык, стресс сыяктуу
клиникалык өтө оор шарттарда бул аминокислотанын натыйжалуулугу.

Изилдөөнүн максаты - Кыргызстандын Ош облусунда SARS-CoV-2 жуктуруп алгандардын, дарттын
оордугуна жараша, клиникалык өзгөчөлүктөрүн, лабораториялык жана аспаптык көрсөткүчтөрүнүн жыйынтык-
тарын изилдөө.
Материалдары жана изилдөө усулдары. Кыргыз Республикасынын Саламаттык сактоо министрлигине караштуу
Ош облустар аралык бириккен клиникалык ооруканасынын жана Ош шаардык клиникалык ооруканасынын маа-
лыматтары боюнча 2020-жылдын апрель айынан декабрга чейин ПЧР аркылуу тастыкталган 71 COVID-19 учу-
руна ретроспективдүү талдоо жүргүзүлдү. Биз демографиялык, клиникалык маалыматтарды, коштолгон
оорулардын бар-жоктугун, лабораториялык изилдөөлөрдүн жана көкүрөк көңдөй органдарынын компьютердик
томографиясынын натыйжаларын талдап чыктык.
Натыйжалары. SARS-CoV-2 инфекциясын жуктурган бейтаптарда дарттын клиникалык белгилеринин оорду-
гунун өсүүсү менен тромбоцитопения (p<0,001), лимфопения (p<0,001), лейкоцитоз (p<0,01), D-димер (p<0,01),
фибринген (р<0,05), АСТ жана АЛТ (р<0,001) көрсөткүчтөрүнүн деңгээли жогорулайт. Дарттын оор түрүндө
өпкө тканынын жаралануу көлөмү 50% ашып, КТ3 баскычына туура келет. SARS-CoV-2 инфекциясынын оорло-
шуу коркунучу улгайган курактагы топтордо (p<0,001) көбөйөт, алар коштолгон оорулар: гипертония (51,6%),
жүрөктүн коронардык оорусу (35,3%), ашыкча салмактуулук (20,5) менен байланышкан. Бейтаптарды дарылоо
Кыргыз Республикасынын саламаттык сактоо министрлигинин клиникалык колдомолоруна ылайык жүргүзүлгөн.
Корутунду. Кыргызстандын Ош облусундагы COVID-19 менен жабыркаган бейтаптардын клиникалык жана ла-
бораториялык мүнөздөмөлөрү дарттын оордугуна жараша мыйзам ченемдүү түрдө өзгөрүп турган. Изилденген
бардык бейтаптар, анын ичинде оор түрдөгүлөрү, дарылоонун жүрүшүндө абалдары жакшырып, андан кийин
ооруканадан чыгышты.

Киришүү. Илимий эмгекте Кыргыз Республикасынын Саламаттыкты сактоо министрлигинин Улут-
тук госпиталынын Республикалык илимий урология борборуна урук безинин коштодусунун ыйлаакчасы (киста)
оорусу менен кайрылган 55 бейтап текшерилген. Текшерүү мезгили 2017-2021-жылдары.
Изилдөөнүн максаты. Лонгидаза (гиалуронидаза) жана склерозант эритмеси түрүндөгү эритүүчү препараттарды
колдонуу менен урук безинин коштондусунун ыйлаакчасы оорусу менен ооруган бейтаптарды хирургиялык да-
рылоонун натыйжалуулугун баалоо.
Материал жана изилдөөнүн методдору. Бул изилдөөнүн негизи болуп 16 жаштан 45 жашка чейинки
репродуктивдүү курактагы, урук безинин коштондусунун ыйлаакчасы клиникалык диагнозу менен кайрылган
бейтаптар камтылган. Текшерилген бейтаптардын орточо жашы 33±3 жашты түздү. Оорулуулардын кабыл алу-
удагы даттануулары эске алынган. Бардык эркектер УЗИден текшерилди. УЗИ изилдөө WED 9608 аппараты
менен жогорку жыштыктагы зонд жана Доплерографиясы менен жүргүзүлгөн. Урук безинин көлөмү, формасы,
эхогендүүлүгү жана кан агымы текшерилген. Спермограмма анализи текшерилген. Бардык бейтаптар автордук
метод боюнча хирургиялык дарылоодон өтүштү: «Урук безинин коштондусунун ыйлаакчасынын биргелешкен
дарылоо ыкмасы », патент № 2204.
Изилдөөнүн натыйжалары. Урук безинин коштондусунун ыйлаакчасы менен ооругандардын хирургиялык да-
рылоого чейинки жана андан кийинки абалы жөнүндө маалыматтар далилденген. Операциядан кийинки мезгилде
оору симптоматикасынын басаңдашы, спермограмманы жакшыртуу, сандык жана сапаттык көрсөткүчтөрүнүн
оңолушу, ошондой эле инфекциялык сезгенүү кабылдоолорунун жоктугу түрүндө туруктуу оң тенденция белги-
ленген. Жыйынтыгы.Илимий иште, биз жасаган хирургиялык дарылоо ыкмасы, жогорку натыйжалуу экени да-
лилденди, бейтаптын эрте айыгып кетишине жана оорулунун жашоо сапатына оң таасирин тийгизгени
кɵрсɵтүлдү.

Сперматогендик жана гормоналдык функциялардын бузулушунун себеби крипторхизм [2,5] болуп,
эркектерде бир тараптуу 60%, крипторхизмдин эки тараптуу формасы менен 80%тен 100%ке чейин тукумсуз-
дукка алып келет [1,4]. 2016-жылдан 2021-жылга чейинки мезгилде 6 айдан 16 жашка чейинки крипторхизм
менен ооруган 987 балага пациенттердин топторунун мүнөздөмөлөрү жана хирургиялык кийлигишүүлөрдүн
түрлөрүнүн натыйжалуулугуна талдоо берилген. Көпчүлүктү (78,4%) 1 жаштан ашкан (1 жаштан 7 жашка че-
йинки) бейтаптар түзөт, бул крипторхизмдин өмүрүнүн биринчи жылында жетишсиз эрте аныкталбагандыгын
тастыктайт жана уруктандыруучу функциянын бузулушуна көмөкчү фактор болуп саналат. . Процесстин лока-
лизациясы менен бир тараптуу крипторхизмдин (93,6%) эки тараптуу (6,4%), ичтин урукчасынын жайгашуусунан
(94,4%) абдоминалдык жеринен (5,6%) басымдуулук кылгандыгы белгиленген. Торек-Гертцен боюнча балалык
крипторхизмди хирургиялык дарылоонун методикасы көбүрөөк травмалуу болуп саналат жана Соколов-Емель-
янов ыкмасына салыштырмалуу операциядан кийинки инфекциялык татаалдашуулардын өнүгүшүнө 2,7 эсе, ал
эми канааттандырарлык эмес жыйынтыктар 3,5 эсе көп белгиленет. Дарылоонун лапароскопиялык ыкмаларын
киргизүү заманбап хирургиянын артыкчылыктуу багыты болуп саналат, бул крипторхизм менен ооруган бейтап-
тарды хирургиялык дарылоонун натыйжаларын алгачкы мезгилде да, узак мөөнөттүү мезгилде да жакшыртууга
мүмкүндүк берет.

Иште 2016-2019-жылдар аралыгында Бишкек шаарындагы Республикалык клиникалык жугуштуу
оорулар ооруканасында дарыланган 242 жаш баланын секретордук ич өткөк оорусунун клиникалык-эпидемио-
логиялык мүнөздөмөсү келтирилген. Изилдөөнүн жыйынтыгында секретордук ич өткөк биринчи жылындагы
жашаган балдарда көбүрөөк (64,0%), 1 жаштан жогорку балдарда азыраак (36,0%) байкалаары аныкталган. Дэ-
эрлик ар бир 2-балада секретордук ич өткөкдү ротавирустар (47,1%) жана эшерихия (27,7%), азыраак (25,2%)
башка козгогучтар (норовирус, астровирус, аденовирус, энтеровирус, протей, клебсиела ж.б.) шарттайт. Оору не-
гизинен (76,4%) оор формада өткөн, өзгөчө жашоонун биринчи жылындагы балдарда, 1,2% учурда жагымсыз
жыйынтык менен аяктаган. Секретордук ич өткөктүн туу чокусу кыш мезгилинде байкалган, бул вирустук жу-
гуштуу ооруга көбүрөөк мүнөздүү. Вирустук секретордук ич өткөгүнүн этиологиясын тактоо үчүн иммунохро-
матографиялык экспресс-тест (57,7%) колдонулган жана инвазиялык ичеги жугуштуу оорусун бөлүү максатында
заңда кальпротектин менен лактоферрин аныкталган. Жаш балдарда кандагы прокальцитониндин деңгээлин
аныктоо аркылуу бейтапта секретордук ич өткөктүн вирустук же бактериялык жугуштуу оорусу бар экендигин
көрсөтөт. Ушул методдор секретордук ич өткөктү диагностикалоодо этиологиялык чечмелөө деңгээлин жогору-
латууга шарттап, оорулардын дифференциалдык диагностикасына жана дарылоодо антибактериалдык дарыларды
негизсиз колдонуунун деңгээлин төмөндөтүү, антибиотиктер менен байланышкан ич өткөктү алдын алуу.

Бул басылмада Милдеттүү медициналык камсыздандыруу фондунун жана Саламаттыкты сактоо ми-
нистрлигинин балдарга ооруканада алгачкы 24 сааттын ичинде көрсөтүлүүчү стационардык кызматтарды кар-
жылоонун жаңы механизмин киргизүү боюнча программасынын жыйынтыктары көрсөтүлөт.
Мисал катары Ош облустар аралык балдар клиникалык ооруканасынын 2016-2017-жылдар аралыгындагы кыска
мөөнөттүү стационардык бөлүмүнүн ишмердүүлүгүнө баа берилген. Кыска мөөнөттүү бөлүмүнүн ачылышы ме-
дициналык жардамдын жеткиликтүүлүгүн жакшыртып, бейтапты кабыл алуу менен дарылоонун ортосундагы
убакытты 2 эседен ашык кыскартты.
Кыска мөөнөттүү медициналык кызмат көрсөтүү системасын киргизүү Ош облустар аралык балдар клиникалык
ооруканасынын стационардык бөлүмдөрүндө ооруканага негизсиз жаткыруулардын жалпы санын терапевттик
70%га жана хирургиялык бейтаптар арасында 50%га кыскартууга мүмкүндүк берди. 2017-жылы каражатты
үнөмдөө 28 005,0 миң сомго жеткен.
Кыска мөөнөттүү бөлүмүндө 24 саат бою медициналык жардамдын көрсөтүлүшү ата-энелердин көрсөтүлгөн
кызматтарга болгон канааттануусун арттырды. Балдар ооруканасында кыска мөөнөттүү стационардык бөлүмдүн
ачылышы бул балдарды жогорку адистештирилген медициналык жардам менен камсыз кылуунун жеткиликтүү,
сапаттуу, келечектүү жана экономикалык жактан үнөмдүү формасы болуп саналат.
Бейтаптын ооруканада бир күн болуу практикасын ишке ашыруу бул оорукананын бюджетине жакшы таасирин
тийгизди. Кабыл алынган чаралар калктын санитардык-агартуу билимдерин жогорулатуу максатында башталгыч
звенодо окуу-тарбия иштерин камтууну кучөтуу зарыл экендигин көрсөтөт.

Эхинококкоз көйгөйү актуалдуу болуп саналат, анткени оору кеңири таралган, бирок диагностикалык
каталардын, татаалдашуулардын жана көптөгөн эхинококкоздо өлүмдүн жыштыгы жогору. Иштин негизин бо-
ордун жана чоң майдын эхинококкозунун клиникалык-эпидемиологиялык өзгөчөлүктөрүнө баа берүү, оорунун
диагностикасы, заманбап шарттарда дарылоонун натыйжалары түзүлдү. Клиникалык окуя көрсөтүлдү, 1976-ж.т.
пациент Р. боор эхинококкоз жана башка ооруга текшерүү учурунда кокустан табылган боордун чоңуюгу диагнозу
менен келип түшкөн. Каралганга чейин ооруканага жаткырылганда. Боор жана жогорку майлыка лапароскопия-
лык эхинококкокэтомия жасалды. Диагноз операция учурунда тастыкталды. Бейтап 5-күнү үйүнө чыгарылды.

Макала бейтаптарды өпкөнү жасалма дем алдыруудан (ЖДА) ажыратууга арналган. ЖДА токтотуудагы коркунучу каралды. Оорулуунун жекече дем алуусу менен тестирлөөдөн өткөрүүгө даярдык критерийлери келтирилген. Жасалма дем алдыруунун техникасы, жеке дем алуу менен тест өткөрүү жолдору жана дем алуу
булчуңдарынын күч кубат жана туруктуулугун көбөйтүү үчүн көнүгүүлөр келтирилген. Аргасыз-көмөкчү режимдер менен аргасыз жана көмөкчү желдетүүнүн айкалышы. Бул режимдерде аппараттык дем алуу бейтап адамдын дем алуу аракети менен шайкештештирилет. Күнүмдүк клиникалык практикада көбүнчө колдонула турган
режим: синхрондоштурулган мезгил-мезгили менен мажбурлап желдетүү, же болбосо синхрондоштурулган, мезгил мезгили менен мажбурланган, басым менен желдетүү режимдери болуп саналат. Жасалма дем алдыруудан кетүү процесси бейтаптын жалпы абалынан жана механикалык желдетүү зарылдыгын талаптаган илдетинен сакайышынан башталат. Ырааттуу клиникалык баалоону жүргүзүү бул бейтаптын жасалма дем алдыруусун азайтуу
анан токтотуусунун даярдыгы болот.

Киришүү. Кызамык - бул өтө жугуштуу оор вирустук оору. 1963-жылы кызамыкка каршы вакцина
киргизилгенге чейин жана кеңири таралган эмдөө башталганга чейин ар бир 2-3 жылда кызамыктын чон эпидемиялары болуп, жыл сайын 2,6 миллион адам кызамыктан каза болгон.
Изилдөө максаттары. Бул баалоонун максаттары кызамык оорусуна байкоо жүргүзүү системасын сыпаттоо жана
анын пайдалуулугу, өз убагындалыгы, маанилүүлүгү, жөнөкөйлүгү сыяктуу касиеттерин баалоо болуп саналат.
Материалдар жана изилдөө ыкмалары. Баалоо АКШнын Ооруларды көзөмөлдөө жана алдын алуу борборлорунун (ОААЖББ) көрсөтмөлөрүнө ылайык жүргүзүлдү. Кызамык оорусунун эпидемиологиялык көзөмөлдоосун
баалоо үчүн томонку эпидемиологиялык ыкма колдонулган: калктын ар кандай топторунун аймактары, убакыт
жана орду боюнча таралуусу изилденген.
Натыйжалар. Кыргыз Республикасында кызамыкты эпидемиологиялык көзөмөлдөөнүн сезгич, ийкемдүү жана
пайдалуу системасы түзүлгон жана иштеп жатат, анткени ал кызамык оорусу боюнча эпидемиологиялык кырдаалдын тенденциясын аныктайт жана анын очогун аныктайт. Маанилүүлүк критерийи боюнча баалоодо каржылык чыгымдар боюнча эмдөө дарылоого кеткен чыгымга караганда 29 эсе пайдалуу экенин көрсөттү.
Жыйынтыгы. Анализ кызамыкка каршы эмдөөдөгү көйгөйлөрдү аныктады. 2019-жылдагы кызамыктын чыгышынын түпкү көйгөйлөрүнө деталдуу баа берүү жүргүзүлүшү керек.

Жыл сайын дүйнөдө 4 миллионго жакын курч гепатит В (КГВ) учуру катталат, 7 миллион адам өнөкөт
В гепатитин (ӨГВ) диагнозу менен аныкталат. С гепатитинин вирусун (ВГС) жуктургандардын 85%дан ашыгы
циррозго жана боордун биринчи рагына алып келүүчү өнөкөт түрү пайда болот. Азыркы этапта дарылоо чоң экономикалык чыгымдарды жана узак мөөнөттүү дарылоону талап кылат. Өнөкөт вирустук гепатит (ӨВГ) калктын
ар кандай топторунун арасында кеңири таралышы, клиникалык формаларынын жана натыйжаларынын ар
түрдүүлүгү (анын ичинде боор циррозу жана боордун биринчи рагы) калктын ден соолугуна олуттуу зыян келтирет. 2013-жылдан бери Кыргыз Республикасында вирус гепатити менен байланышкан оорунун узак мөөнөттүү
динамикасынын маалыматтарына ылайык, кийинки он жылдыктарда оорунун каттоонун сакталышы менен болжолдонгон. 8 жылдык динамикада (2013-2020-жылдар) ооруга чалдыгуу деңгээлин төмөндөтүү тенденциясы
байкалууда. Курч вирустук гепатиттин 155 учурунун ичинен 79 учур (51%) оорунун себеби аныкталган. Эпидемиологиялык изилдөө көрсөткөндөй, көпчүлүк учурларда пациент узак инкубациялык мезгилге байланыштуу
инфекциянын мүмкүн болуучу жолдорун эстей албайт. Жана бул тобокелдик факторлорун аныктоодо көйгөй.
Ошондой эле, саламаттыкты сактоо мекемелеринде В гепатит вирусунун диагностикасы туураланган эмес, бул
медициналык кызматкерлердин арасында (2020-жылы ооруларды ташуучулардын арасында ВГВ-179, ВСВ-112,
профилактикалык кароонун жүрүшүндө биринчи жолу аныкталган), ал эми медицина кызматкерлеринин ара-
сында ооругандардын деңгээли өтө төмөн (ВВГ-0 жана СВГ-1 жаңы аныкталган учурлар, ал эми ӨГВ - 5 учур).
Парентералдык вирустук гепатит дагы эле кеңири таралган инфекция болгондуктан, оору бүгүнкү күндө дагы
актуалдуу бойдон калууда.Кыргыз Республикасында парентералдык гепатитке эпидемиялык көзөмөл
жүргүзүүнүн маалыматтары эпидемияга мониторинг жүргүзүү, пландаштыруу жана аныктоо үчүн пайдалуу.
Макалада Кыргыз Республикасындагы ВГВга учурдагы баалоочу эпидемиялык көзөмөл боюнча маалыматтар
камтылган. Сунуштар системанын күчтүү жана алсыз жактарын сүрөттөп берилген.

Киришүү. АИВ-инфекция-симптомсуз өтүү менен иммундук системанын прогрессивдүү жетишсиз-
дигин пайда кылат, андан кийин экинчи инфекциялардын өнүгүшүнө, ар кандай иммунологиялык бузулууларга,
ошондой эле КИЖСтин терминалдык стадиясынын өнүгүшү менен рактын ар кандай түрлөрүнүн өнүгүү тобо-
келдигине алып келет. 1996-жылы КР жаранында АИВ-инфекциясы биринчи жолу катталган. Өлкөнүн аймакта-
рында АИВ-инфекцияны каттоо 1998-жылдан баштап башталган. 2021-жылдын сентябрь айынан декабрь айына
чейин АКШнын Ооруларды көзөмөлдөө жана алдын алуу борборлорунун көрсөтмөсү боюнча эпидкозомолго
жөнөкөй баа берилди. Кыргыз Республикасында АИВ-инфекцияга көзөмөл жүргүзүү. Бул материалда 2018-2021-
жж. АИВ-инфекциясына эпидкөзөмөл жүргүзүү системасын баалоонун жыйынтыктары, анын күчтүү жана алсыз
жактары берилген. Жүргүзүлгөн баалоонун жыйынтыгы боюнча системаны жакшыртуу боюнча сунуштар бе-
рилди.
Изилдөөнүн максаты - эпидкозомолдун касиеттерин колдонуу менен Кыргыз Республикасында АИВ-инфекцияга
эпидкөзөмөл системасын сүрөттөө жана баалоо болуп саналат, көзөмөл жөнөкөйлүк, сезимталдык, ийкемдүүлүк
катары бааланды.
Материалдар жана ыкмалар. Баалоо учурунда маалымат булактары КИЖС борборлорунун документтери болгон.
Бардык отчетторго, ченемдик документтерге, клиникалык протоколдорго, АИВ учурларына электрондук байкоо
жүргүзүү базасына талдоо жүргүзүлдү.
Натыйжалар. Система татаал, көптөгөн кайталануучу отчеттук формалар, системанын сезгичтиги жогору, бул
94,8% ды түздү, оң прогноздук мааниси 47% ды түздү, система өз убагында, аны АРТга болгон берилгендиктин
15% жогорулашынын мисалы менен баалоого болот.
Жыйынтыгы. Система 9га ээ болгон отчеттук формалардын саны менен татаалдашып, керектүү отчетторду элек-
трондук маалымат базасына дароо киргизүүгө болот. Система жогорку сезгичтикти көрсөттү (94,8%), бул эпиде-
миянын башталышы эрте аныкталганда байкоо жүргүзүү үчүн абдан жакшы көрсөткүч. Кыргыз Республикасында
АИВге эпидкөзөмөл жүргүзүү системасындагы отчеттор өз убагында берилет. АИВ-инфекциянын жаңы учур-
ларын аныктоого күн сайын мониторинг жүргүзүлүп, КИЖС борборлорунун бардык деңгээлдеринде эпид ишке
ашырылат көзөмөл.

Казакстан Республикасынын коомдук саламаттык сактоо системасындагы санитардык-эпидемиоло-
гиялык ийгиликти камсыз кылуудагы лабораториялык кызмат ар кандай татаал деңгээлде сапаттуу изилдөөлөрдү
жүргүзүүгө тартылган. Бул макалада санитардык-эпидемиологиялык экспертизалык уюмдарындагы лаборато-
риялык изилдөөлөрдүн сапатын камсыз кылуудагы изилдөө жыйынтыктары келтирилген. Алынган жыйынтыктар
аткарылуучу лабораториялык изилдөөлөрдүн сапатына иштин өз ара байланышындагы баардык этаптарын туура
уюштурууда гана жете тургандыгын күбөлөндүрөт.

Киришүү. Кыргыз Республикасында В вирустук гепатити актуалдуу көйгөй бойдон калууда. Улуттук
эмдөө календарына пландуу иммунизацияны киргизүү азыркы этапта В вирустук гепатитинин эпидемиялык про-
цессине өзгөртүүлөрдү киргизди.
Изилдөөнүн максаты- өлкөдөгү эпидемиялык кырдаалга баса берүү үчүн азыркы этапта В вирустук гепатитинин
эпидемиялык процессине талдоо жүргүзүү .
Материялдар жана ыкмалар. Иштин жүрүшүндө эпидемиялогиялык, статистикалык жана серологиялык изилдөө
ыкмалары колдонулган
Натыйжалар жана талкуулор. Расмий статистикага ылайык , минималдуу интенсивдүү көрсөткүч (ИП) 2020 –
жылы 1,5 % максималдуу көрсөткүчү 2003-жылы 38,9 % болгон. Белгилей кетсек, В гепатитине чалдыккандар
азаят, жаш курактык структураны талдоо балдар калкынын жүргүзулүп жаткан иммундук алдын алуусун чексиз
натыйжалуулугун көрсөтөт. Бойго жеткен калктын көбөйүп жана жогорку ооруу тынчсызданууну жаратат. Жаш-
тар арасында АИЖ-жугуштуу оорусунун 7,1%ди түзөт, бул анын биздин республиканын калкыные арасында
олуттуу таралганын көрсөтүп турат.
Жыйынтыгы.Эпидемиялык анализдин жыйынтыгы боюнча Кыргыз Республикасынын калкынын В вирустук ге-
патитине чалдыгуу 24,3 эжеге кыскарган. Бойго жеткен калктын оорусу туруктуу тенденцияга ээ, орточо деңгээли
9,7%.

Калктын карышыы азыркы дүйнөдөгү эң маанилүү демографиялык процесстердин бири, ал татаал, көп факторлуу, медициналык-социалдык проблема болуп саналат. Калктын тез картаюу тенденциялары негизинен
глобалдуу болуп саналат, айрыкча аз жана орто кирешелүү өлкөлөрдө 60 жаштан ашкан адамдардын үлүшү үч эсеге көбөйүшү күтүлөт - 46 миллионго (2015), 147 миллионго (2050). Мындай көрүнүштөр Кыргыз Республикасы үчүн да болжолдонууда, анда 1999-жылдан бери 50 жаштан ашкан адамдар (12,0%) 2019-жылга карата 16%га чейин өскөн жана улгайган адамдардын эң жогорку үлүшү борбор калаанын тургундарына 14,7%дан 17,9% га чейин туура келет.
Анын үстүнө, бул процесстердин бардыгы кыргызстандыктардын өмүрүнүн орточо узактыгынын олуттуу өсүшү менен коштолуп, республика боюнча орточо эсеп менен 67,0 жаштан 71,5 жашка чейин түзөт, ал эми Бишкек шаарында 68,4 жаштан 74,6 жашка чейин. Ушунун фонунда Кыргыз мамлекетинин саламаттыкты сактоосунун
жана социалдык камсыздоосунун заманбап системасында калкка геронтологиялык жардам көрсөтүүчү кадрдык ресурстар жана уюмдар иш жүзүндө жок. Ошондуктан, калктын каруу процессине натыйжалуу көңүл буруу үчүн, коомдук саламаттыкты сактоо системасынын улгайган курактагы адамдардын функцияларынын төмөндөшүн алдын алууга, башка бирөөлөрдүн жардамына муктаждыгын болтурбай коюга мамилеси керек. Өлкөнүн мамлекеттик мекемелери үчүн демографиялык кырдаалга жана анын жакынкы үч он жылдыкка бол-
жолдоо үчүн мониторинг жүргүзүү механизмин өркүндөтүү менен улгайган адамдар үчүн жагымдуу шарттарды түзүү үчүн мындай мамилени тез арада ишке ашыруу зарыл.

D витамининин төмөн деңгээли менен байланышкан ар кандай ооруларды изилдөө өсүп жаткан орган
тарабынан колдоого алынууда. Азыр Д витамининин эндокриндик, автокриндик жана паракриндик активдүүлүгү
жана адамдарда D витамининин азайышынын негизги детерминанттары жөнүндө маалыматтар бар. Витамин D
жетишсиздиги коштолгон ооруларга, адамдын организминин иштешинин бузулушуна алып келет, анын жаш курагына жараша өзүнүн өзгөчөлүктөрү бар.

Киришүү. Коронавирустук инфекция (COVID-19) пандемиясы Кытайда пайда болуп, 2020-жылдын
башында дээрлик бүт дүйнөгө таасирин тийгизген. Коомдук саламаттыкты сактоонун натыйжалуу чараларын
түшүнүү жана маалымдоо үчүн биз Кыргыз Республикасынын Бишкек жана Нарын шаарларынын бойго жеткен
калкынын билимине, мамилесине жана практикасына сурамжылоо жүргүздүк.
Изилдөө методдору. 2021-жылдын август айында Кыргыз Республикасынын Бишкек жана Нарын шаарларынын
бойго жеткен калкын сурамжылоо менен секциялык изилдөө жүргүзүлгөн. Изилдөөнүн катышуучуларын тартуу
үчүн жөнөкөй эки этаптуу кластердик тандоо ыкмасы колдонулган. Анализ Epi Info 7 статистикалык програм-
масын колдонуу менен жүргүзүлдү.Өзгөрмөлөр жыштык жана пайыз катары суммаланган.
Натыйжалар. Сурамжылоо Бишкек шаарынын 1390 (86%) жана Нарын шаарынын 234 (14%) чоң тургундарынын
арасында жүргүзүлгөн. Бардыгы болуп 1624 анкета талданып, жооп берүү көрсөткүчү 95% түздү, анын ичинен
918 (57%) эркектер жана 706 (43%) аялдар. Изилдөөнүн катышуучуларынын орточо жашы 35 жашты түздү, стан-
дарттык четтөө 14,9. Сурамжылоого катышкандардын 1490у (92%) адамдар COVID-19 тыгыз байланышта болгон
адамдан адамга жугушу мүмкүн экенин билишкен, 1371и (84%) COVID-19 инфекциясын жуктурган адам виру-
стун белгилери жок болсо да башкаларга жугуза аларын билишкен. 1446 (89) беткап кийүү маанилүү экенин бел-
гилешти, бирок 1255 (77) респондент гана беткап тагынышат, 1440 (89) бөлмөдө физикалык аралыкты сактоо
маанилүү экенин белгилешти, бирок 955 (59) гана суралган респонденттер аралыкты сакташкан, 1556 ( 96) коом-
дук жайларга баргандан кийин колду жууш керек экенин айтышкан.
Жыйынтыктар. COVID-19 глобалдык коркунучу уланып жаткандыктан, билимди жана практиканы өркүндөтүү
зарыл. Жалпысынан, биздин изилдөөнүн натыйжалары катышуучулардын COVID-19 жөнүндө адекваттуу билим
деңгээли, жакшы мамилеси бар, бирок начар практиканы көрсөтүп жатканын көрсөтүп турат.

Киришүү. Кыргызстандын ооруканаларында коронавирустук оорунун (COVID-19) кесепеттерин жумшартуу боюнча көрүлгөн чараларга карабастан, 2020-жылдын сентябрына карата 3173 медицина кызматкерине
COVID-19 диагнозу коюлган, бул COVID-19 инфекциясынын бардык учурларынын 17% түзөт. Биз Бишкек шаарындагы COVID-19 бейтаптары менен байланышта болгон медицина кызматкерлеринин арасында COVID-19
инфекциясынын коркунучун аныктоого аракет кылдык.
Методдор. Биз тыгыздык үлгүсүн колдонуу менен медициналык кызматкерлердин арасында COVID-19 оорусу
жогору болгон алты ооруканада медициналык кызматкерлердин арасында изилдөөнү жүргүздүк. Улуттук COVID-19 реестриндеги SARS-CoV-2 үчүн ПТРдин оң натыйжалары жана SARS-CoV-2 үчүн терс IgG 2020-жылдын
июнь айынан 2021-жылдын май айына чейин COVID-19 бейтаптары менен байланышта болгон медициналык кызматкерлер -19 <14 күн. Контролдук топ SARS-CoV-2 жана IgG үчүн терс ПТР натыйжалары менен бир эле
ооруканада бир убакта иштеген медициналык кызматкерлердин арасынан туш келди тандалып алынган. Биз социалдык демографиялык, операциялык, клиникалык жана лабораториялык маалыматтарды чогулттук жана
COVID-19 менен байланышкан факторлорду олуттуу аныктоо үчүн логистикалык регрессияны колдондук (p<0,05).
Натыйжалар. Изилдөөгө жалпысынан 511 адам кирген, анын ичинен 128 учур жана 383 көзөмөл. 511 катышуучунун ичинен: 454 (89%) аялдар жана 383 (75%) 50 жашка чейинки катышуучулар. Катышуучулардын 118
(92%) учуру жана 348 (91%) контроль кызматкерлери сменада жатаканада (үйдө эмес) жашашкан. Кошумча оорулар 44 (34%) учурда жана 56 (15%) контролдо болгон кызматкерлердин онокот оорулары бар экендиги такталган.
Анализдин жыйынтыгы боюнча респиратордун герметикалуулугун текшерүү, башка медицина кызматкерлери менен нөөмөттө иштөө үчүн жатакананы бөлүшүү жана кошумча оорулардын болушу оорунун коркунучу фактору
болуп саналган. Жыйынтыгы.Натыйжалар жеке коргонуу каражаттарын, өзгөчө респираторлорду туура орнотуу жана кийүү боюнча сапатты жогорулатуу жана окутуу, ошондой эле медицина кызматкерлеринин байланышын жакшыртуу,
персоналды, бейтаптарды жана өзүн коргоо үчүн жеке жоопкерчиликти жогорулатуу зарылдыгын сунуш кылат.

COVID-19 инфекциясы менен жабыркаган бейтаптарда инсульттун пайда болушу салыштырмалуу
сейрек кездешет, бирок маанилүү прогностикалык маркер жана абалдын оордугунун көрсөткүчү. Бул кыскача
карап чыгууда, КОВИД 19 оорусунда чоң тамырлардын бүтөлүп калуусун пайда болуп, тамырлардын нейрови-
зуализациялык тромбосезгенишин көрсөтүп, ишемиялык инсульт оорунун башталышында жана ошондой эле
кошумча оорулары жок жаш курактагы пациенттерде пайда болушу мүмкүн экени аныкталып турат. COVID-19
менен ооруган бейтаптарда инсульттун өнүгүшүнүн негизин түзгөн механизмдер COVID-19 жок пациенттерде
адаттагыдай эле инсультту пайда кылчу кооптуу факторлору менен да, бул системалуу оорунун фонунда инфек-
циядан келип чыккан коагулопатиянын өнүгүшү жана коронавирустук инфекцияга мүнөздүү сезгенүү реакциясы
менен да байланыштуу болушу мүмкүн.

Тери рагына чалдыгуу дүйнө жүзү боюнча тынымсыз өсүп жатат, тери рагына чалдыккандардын
90% дан ашыгы меланома менен байланышкан. Меланомада аман калуу шишиктин калыңдыгынан көз каранды.
Ошондуктан, эрте аныктоо прогнозду жакшыртуу үчүн абдан маанилүү кадам болуп саналат. Акралдык меланома
- алакандын, тамандардын жана тырмак төшөктөрүнүн терисинде пайда болгон меланоманын белгилүү бир түрү.
Акралдык меланома - азиялыктарда меланоманын эң кеңири таралган түрү. Акралдык-лентигиноздук меланома
менен ооруган бейтаптар, адатта, метастаздын жогорку ыктымалдуулугу менен оорунун өнүккөн стадиясында
диагноз коюшат. Меланоманын башка түрүнө салыштырмалуу акралдык меланомада өлүмдүн көбөйгөнүн да-
лилдер бар. Бул оорунун негизги өзгөчөлүктөрүн түшүнүүдөгү прогресске карабастан, акралдык меланоманы
алгачкы этапта аныктоо кыйынчылык бойдон калууда. Азия тектүү адамдарда оорунун алгачкы стадияларында
акралдык лентигиноздук меланоманы ийгиликтүү жана өз убагында диагностикалоо, ALM менен ооругандарды
эрте аныктоо жана өз убагында дарылоо үчүн клиникалык, дерматоскопиялык, гистологиялык жана молекулярдык
маалыматтарды интеграциялоо зарыл болуп калат, бул оң таасирин тийгизет. жашоо көрсөткүчү.

Өлкөнүн жогорку медициналык билим берүү системасында гигиена илиминин жаралуу жана өнүгүү тарыхы 1939-жылы Кыргыз медициналык институтунун ачылышы жана андагы жалпы гигиена кафедрасынын
уюштурулушу менен байланыштуу. Андан кийинки гигиена тарыхы 1953-жылы санитардык-гигиеналык факультеттин адистештирилген кафедраларынын ачылышы менен тыгыз байланышта болуп, өлкөнүн алдын алуу медицинасынын комплекстүү өнүгүшүн түптөдү. Гигиенанын ар кандай багыттары боюнча илимди өнүктүрүүнүн тажрыйбасынын топтомдору, ошону менен бирге Кыргызстандын илимпоз-гигиенисттеринин жетишкендиктери каралып жаткан процесс 20-кылымдын 38-40-жылдарынан 21-кылымдын азыркы мезгилине чейинки аралыкты
камтыйт. Жогорку медициналык билим берүү системасында гигиеналык дисциплиналарды калыптандыруу боюнча билим берүү чөйрөсүнүн анализи берилген, ошол эле учурда гигиена тармагындагы изилдөөлөр боюнча
илимий-уюштуруу борборунун калыптанышын көрсөтөт. Советтик гигиена илимин өнүктүрүүдө жана өлкөнүн илимий-педагогикалык кадрларын даярдоодо алдыңкы гигиенист-окумуштуулар профессор Ф.С. Околов (1946-
1956) жана Г.А. Гудзовский (1956-1966) негиздөөчү салымдарын кошкон. Аталган окумуштуулар менен илимий потенциал түзүлүп, алардын шакирттери С.Р.Рыспаев, өзгөчө тоолук аймактагы эмгек физиологиясынын
негиздөөчүсү болгон профессор Б.С.Мамбеталиев (1970-2010ж) толук ишке ашырышкан. Ал эми өз кезегинде анын шакирттери К.У. Акынбеков - чабандардын эмгеги (2000-2015ж), О.Т. Касымов - вахталык эмгек (1987-
2000ж), ошондой эле гигиена, эпидемиология, эмгек медицинасы, саламаттыкты сактоонун башка көйгөйлөрү (2000-жылдан азыркы учурга чейин) изилдөөдө. Бүгүнкү күндө заманбап дүйнөдө гигиена илим жана практика
катары сапаттык өзгөрүүлөргө дуушар болууда, бул Кыргыз Республикасында анын өнүгүүсүнүн тарыхый аспек-
тилерин изилдөөнү актуалдуулугун жогорулатат.