№2 (2025)

Киришүү. Абанын майда катуу бөлүкчөлөр (PM₂,₅) менен булгануусу
адамдын ден соолугуна жана айлана-чөйрөгө олуттуу таасир этүүчү
фактор болуп эсептелет. Бишкек шаарында күз-кыш мезгилинде абанын сапаты отун жагуу, өнөр жай ишканаларынын бөлүнүп чыккан
калдыктары, транспорт жана температуралык инверсиялардын натыйжасында начарлайт.
Изилдөөнүн максаты. Бишкек шаарында он жылдык мезгил ичинде
PM₂,₅ концентрацияларынын калктын кан айлануу системасынын оорулары (I00–I99) жана дем алуу органдарынын оорулары (J00–J99)
боюнча оорулуулугу жана өлүмдүүлүгүнө тийгизген таасирин баалоо.
Материалдар жана ыкмалар. Кыргыз Республикасынын ССМ Электрондук саламаттык сактоо борборунда калктын оорулуулугу боюнча
(2014–2024-жж.) жана өлүмдүүлүк боюнча (2013–2023-жж.) маалыматтар топтолгон. Маалыматтар оорулардын эл аралык классификациясынын 10-ревизиясы боюнча бөлүнгөн: кан айлануу системасынын
оорулары (I00–I99); дем алуу органдарынын оорулары (J00–J99).
Көрсөткүчтөр 100 миң калкка эсептелген. Кыргызгидрометтин Бишкек
шаарындагы абадагы PM₂,₅ орточо суткалык концентрациялары
боюнча 2023–2024-жылдардагы маалыматтары талданган. Маалыматтарды иштетүү статистикалык жана сүрөттөөчү эпидемиологиялык
изилдөө ыкмалары аркылуу жүргүзүлдү.
Жыйынтыктар жана талкуу. 2024-жылы калктын кан айлануу системасынын оорулары боюнча оорулуулугу 2014-жылга салыштырмалуу
республика боюнча 29,5 %га, Бишкек шаары боюнча 43,7 %га төмөндөгөн. Калктын дем алуу органдарынын оорулары боюнча оорулуулугу
он жыл ичинде республика боюнча 1,3 %га, Бишкекте 21,2 %га азайган.
Бишкекте калктын дем алуу органдарынын оорулары боюнча оорулуулугу республикалык көрсөткүчтөрдөн 1,9–2,3 эсеге жогору болгон. Он
жылдык байкоо мезгилинде калктын кан айлануу системасынын ооруларынан өлүмдүүлүгү республика боюнча 24,5 %га, Бишкекте 28,2 %га
төмөндөгөн. Калктын дем алуу органдарынын ооруларынан өлүм
дүүлүгү республика боюнча 26,6 %га азайганына карабастан, Бишкек
шаарында өлүм учурлары 42,6 %га көбөйгөн (негизинен пневмониянын эсебинен). Абадагы PM₂,₅ булгануусу менен калктын дем алуу органдарынын оорулары боюнча оорулуулугу ортосунда жогорку оң
байланыш аныкталды (r≈+0,91).
Корутунду. Абанын PM₂,₅ бөлүкчөлөрү менен булгануусу Бишкек шаарынын калкынын ден соолугуна терс таасир этет. Абадагы PM₂,₅ жылдык орточо концентрациялары (30–38 мкг/м³) Кыргыз Республикасындагы чектелген жол берилген деңгээлден 1,2–1,5 эсеге жогору
болгон. Калктын дем алуу органдарынын оорулары (астма, өнөкөт
обструктивдүү өпкө оорусу, пневмония) боюнча оорулуулугу кыш мезгилинде эң жогорку деңгээлге жеткен

Киришүү. Глобалдашуу шартында жана илим-технологиянын өнүгү
шүндө илимий макалалардын жарыяланышы өлкөнүн илимий потенциалынын маанилүү көрсөткүчү болуп саналат. И.К. Ахунбаев атындагы Кыргыз мамлекеттик медициналык академиясы (КММА) республикада илимий активдүүлүгү боюнча алдыңкы орундарды ээлейт.
Изилдөөнүн максаты. Scopus эл аралык маалымат базасынын негизинде КММАнын илимий жарыяларына библиометрикалык анализ
жүргүзүп, улуттук илимий өнүгүүгө кошкон салымын аныктоо.
Материалдар жана ыкмалар. Анализ Scopus базасынын маалыматы
боюнча библиометрикалык ыкмалар менен жүргүзүлдү. Макалаларды
тандоо PRISMA диаграммасынын негизинде ишке ашырылды. Жалпы
567 рецензияланган макала анализге киргизилип, MS Excel программалары аркылуу илимий тенденциялар аныкталды.
Натыйжалар. 2025-жылдын 6-июнуна карата Scopus базасында
КММАга тиешелүү 628 макала катталган. 2020-жылы 111 макала
болсо, 2024-жылы алардын саны 164кө жеткен. Макалалардын 90%дан
ашыгы оригиналдуу изилдөөлөр жана аналитикалык обзорлорду түзөт.
15%га жакыны The Lancet, Nature, NEJM сыяктуу алдыңкы эл аралык
журналдарда жарыяланган. Жалпы цитаталардын саны — 128 951, ар
бир макалага орточо 206,7 шилтеме. 184 макала (29,3%) каржыланган.
Негизги донорлор — эл аралык уюмдар (Гейтс фонду, NIH ж.б.), ал
эми улуттук каржылоо дээрлик жок.
Жыйынтыктар. КММА республикадагы медициналык илим тармагында алдыңкы орунда турат. Жарыяланган макалалардын сапаты, темаларынын кеңдиги жана эл аралык журналдардагы катышуусу
академиянын илимге кошкон олуттуу салымын көрсөтөт. Ошол эле маалда улуттук илимди каржылоонун жетишсиздиги илимий чөйрөнү
мамлекеттик деңгээлде колдоону күчөтүүнү талап кылат. Бул анализ системалуу илимий өнүгүүнүн жана туруктуу өнүгүү максаттарына
(ТӨМ) жетүүнүн маанилүүлүгүн баса белгилейт.

Киришүү. Жарыялоо ишмердүүлүгү университеттин, өзгөчө медицинадагы илимий жана билим берүү потенциалынын маанилүү көрсөт
күчү болуп саналат. Scopus библиометрикалык маалымат базасына
ылайык, И.К. Ахунбаев (КММА) басылмалардын саны жана цитаталары боюнча өлкөдөгү медициналык ЖОЖдордун арасында лидер
болуп саналат. Бирок КММАнын басылмаларынын интеллектуалдык
түзүмү жана анын убакыттын өтүшү менен эволюциясы, ошондой эле
КММАнын кызматкерлеринин изилдөөлөрүнүн БУУнун Туруктуу
өнүгүү максаттарына (ТӨМ) байланышкан көйгөйлөрдү чечүүгө кошкон салымы бүгүнкү күнгө чейин изилдене элек.
Максаты: КММАнын басылмаларынын интеллектуалдык структурасынын акыркы жылдардагы эволюциясын изилдөө жана алардын
ТӨМгө жетишүү менен байланышын баалоо.
Материалдар жана методдор. Талдоо 2025-жылдын 6-июнуна карата
Scopus'та KSMA басылмаларынын негизинде жүргүзүлдү. VOSviewer
программасын колдонуу менен визуалдаштыруу ыкмалары тематикалык аймактарды, ачкыч сөздөрдү жана тенденцияларды бөлүп көрсөтүү
үчүн колдонулган. Басылмалардын БУУнун ТӨМ менен дал келиши
Scopus маалыматтарынын негизинде талдоого алынган.
Натыйжалар. 2025-жылдын 6-июнуна карата Scopusта КММАнын
628 басылмалары катталган. Визуализация басылмалардын жети тематикалык кластерин аныктады, алардын эң чоңу Борбордук Азия
өлкөлөрүндөгү (анын ичинде Кыргызстан жана Казакстан) негизги
ЖПОнун эпидемиологиясы болгон; жүрөк-кан тамыр жана зат алмашуу оорулары, бөйрөк оорулары; бийик тоолуу гипоксиянын жана
бийик тоолуу медицинанын проблемалары; жана 2020-жылдан бери
COVID-19 пандемиясына байланыштуу изилдөөлөр. КММАнын басылмаларынын басымдуу көпчүлүгү БУУнун бардык башка ТӨМ масаттарына жетүү үчүн өтө маанилүү болгон ТӨМ 3 “Баардык курактагы бардык адамдар үчүн сергек жашоону камсыз кылуу жана бакубаттуулукка көмөк көрсөтүү” максатына жетишүү менен байланышкан.
Жыйынтыгы. Scopus маалымат базасына ылайык, КММА кызматкерлеринин изилдөөлөрүнүн интеллектуалдык түзүмү бир нече кластерлерге бириктирилген көптөгөн илимий багыттарды камтыйт. Бийик
тоолуу физиология жана медицина боюнча басылмалардын кластери
Кыргызстан үчүн мүнөздүү. КММАнын окумуштууларынын эмгектери негизинен БУУнун ТӨМ 3-кө жетишүүгө багытталган көйгөй
лөрдү чечүүгө байланыштуу. Башка библиометриялык маалымат базаларынын, анын ичинде RSCI маалыматтар базасынын маалыматтарынын негизинде КММАнын басылма ишмердүүлүгүнө комплекстүү
талдоо жүргүзүү актуалдуу.

Киришүү. Көз жаракаты ыкчам жардам берүү бөлүмдөрүнө бардык
кайрылуулардын болжол менен 3% түзөт. Көздүн потенциалдык жабыркоосун жана аларыдын корреляттарын визуализация менен билүү
жаракаттан кийинки көз чанак жаракатын так жана тез аныктоо үчүн
өтө чоң мааниге ээ.
Изилдөө максаты. Бул изилдөөнүн негизги максаты катары ыкчам хирургиялык кийлигишүү талап кылынган көз жаракаттары бар бейтаптардын эпидемиологиялык мүнөздөмөсүнө талдоо жүргүзүү болгон.
Экинчи максат катары акыркы визуалдык натыйжага таасир этүүчү
факторлорду аныктоо каралган.
Изилдөө материалы жана ыкмалары. Жалпысынан 10 жыл жана 4 ай
ичинде 92 бейтап текшерилген, алардын арасында 40,2% (n=37) эркек
жана 40,2% (n=37) аял болгон. Орточо курак 54,76±22,18 жылды
түзгөн, аялдардын оточо курагы (64,38±22,90 жыл) эркектерге
(48,29±19,33 жыл) салыштырганда жогру болгон Р<0,05). Жалпы тайпада 35,13% (n=32) бейтап 65 жаш курактан улуураак болгон. Оорууга
кабылуу көрсөткүчү 100 миң калкка жылына 1,45 учурду түздү.
Изилдөөнүн натыйжалары. Жаракаттын эң көп учураган себеби катары чарбалык кырсык учурлары (44,6%), андан соң кол салуулар
(22,8%) жана өндүрүштөгү кырсыктар (17,4%) аныкталды. Чарбалык
кырсык 61% учурда 65 жаштан улуу бейтаптарда байкалган (Р<0,001),
кол салуунун натыйжасында алынган зыяндар 66,7% учурда эң жаш
курак тайпасындагы бейтаптарда кездешкен (Р<0,001), ал эми
өндүрүштөгү кырсыктар 15-45 жаштагы куракта көбүрөөк аныкталган
(50%; Р<0,001). Жаракат менен жынысты карасак, жаракат үйдө учураганда аялдар көбүрөөк жабыркаган (53,7%; аял:эркек катнашы
=1,16:1, P=0,011), ошол эле учурда кол салуудан алынган жаракаттар
көбүнчө эркектер арасында кездешкен (85,7%; аял:эркек катнашы =6:1,
P=0,006).
Корутунду. Биздин изилдөө хирургиялык кийлигишүүнү талап кылган
көз жаракатынын себептери жыныс жана жаш курагына байланыштуу айырмаланаарын көрсөттү. Алынган маалыматтар көз жаракаттын
мүнөзү ошол аймактын жашоочуларынын социалдык-экономикалык
статусун чагылдырат деген ойду далилдейт.

Киришүү. Нейрохирургиялык ооруларды туура диагноздоо көйгөйлөрү
өзгөчө орунду ээлейт.
Изилдөөнүн максаты – мээни анын ар кандай жаракаттарында
изилдөөнүн заманбап теориялык-методологиялык ыкмаларын талдоо.
Материалдар жана методдор. Толук тексттүү орус жана англис тилиндеги макалалар РИНЦ жана Scopus илимий цитаталардын базаларынан, ошондой эле ушул темадагы монографиялардан алынган.
Натыйжалар жана талкуулар. Клиникалык ой жүгүртүү аркылуу диагноз коюу жана хирургиялык дарылоо иш жүзүндө кандайча ишке
ашырылгандыгын көрсөтөт. Макалада нейрохирургиялык ооруларды
туура диагноздоо көйгөйлөрүнө өзгөчө орун берилген.
Жыйынтыктар. Диагноз коюуда чыгармачыл мамиленин өзгөчө мааниси жана ооруну эмес, биринчи кезекте оорулууну хирургиялык дарылоонун максатка ылайыктуулугу жана өз убагында болушу жөнүндө
чечим кабыл алууда нейрохирургдун жаратуучу катары ролу негизделген.

Киришүү. Вакцинациялоо программалары ийгиликтүү жүргүзүлүп жатканына карабастан акыркы жылдары дүйнө жүзү боюнча балдардын
арасында көк жөтөлдүн эпидемиялары байкалууда,. Кыргыз Республикасында акыркы үч жылда калктын арасында көк жөтөл менен ооругандардын саны өсүүдө. Өлкөдө балдардын эпидемиялык процесске
катышуусун изилдөө чечими кабыл алынды.
Изилдөөнүн максаты. Кыргыз Республикасынын аймактары боюнча
0–14 жаштагы балдардын 2014–2024-жылдар аралыгындагы көк жөтөл
менен оорушун изилдөө.
Материалдар жана ыкмалар. 100 000 калкка эсептелген оорулуулук
көрсөткүчтөрүн эсептөө үчүн 2014–2024-жылдар аралыгындагы №1
мамлекеттик отчеттук форма — «Жугуштуу жана мите оорулар боюнча
отчет» маалыматтары колдонулду. Кыргыз Республикасынын калкынын региондор боюнча саны жөнүндө маалыматтар Улуттук статистика
комитетинин булактарынан алынды.
Натыйжалар жана талкуулар. Кыргыз Республикасынын аймагын
2014–2024-жылдар аралыгында 0–14 жаштагы балдардын көк жөтөл
менен оорушунун орточо көп жылдык деңгээли боюнча шарттуу түрдө
үч түргө бөлүүгө болот: эпидемиологиялык жактан көйгөйлүү — Бишкек шаары (1560∕0000) жана Чүй облусу 650∕0000, орточо деңгээлдеги
— Талас (11,70∕0000,), Ысык-Көл (8,00∕0000) жана Нарын (5,50∕0000)
облустары, төмөн деңгээлдеги — Ош шаары (3,10∕0 000), Жалал-Абад
(1,90∕0 000), Баткен (0,50∕0 000) жана Ош (0,30∕0 000) облустары.
Акыркы он жылда бардык аймактарда үч ирет көтөрүлүү катталган —
2015 (14,80∕0 000), 2018 (29,60∕0 000) жана 2024 (143,50∕0 000) жылдары. Эң жогорку көрсөткүч 2024-жылы байкалган, бул, мүмкүн, эмделбеген балдардын үлүшүнүн өсүшү, эмдөөдөн кийинки иммунитеттин төмөндөшү жана башка факторлор менен байланыштуу.
Жыйынтык. Жылдык орточо оорунун кеңири диапазону менен айкын
эпидемиологиялык гетерогендүүлүк, эпидемиологиялык көзөмөл системасын, тобокелдик факторлорун жана башка эпидемиологиялык
көрсөткүчтөрдү региондук деңгээлде андан ары изилдөө зарылдыгын
көрсөтүп турат. 2022–2024-жылдар аралыгында көк жөтөл оорусунун
өсүп жаткан деңгээли өлкө аймагында айланып жүргөн көк жөтөл козгогучунун вакциналык штаммдарга шайкештигин баалоо үчүн анын
молекулярдык мүнөздөмөсүн жүргүзүүнү талап кылат.
Балдардын көк жөтөлгө болгон жаш курактык сезимталдыкдыгы
боюнча салыштырма анализ жүргүзүлүп, анын жыйынтыктары ушул
басылманын уландысында «Кыргыз Республикасынын региондорунун
кесилишинде балдардын көк жөтөлгө болгон жаш курактык сезимталдыкдыгы боюнча анализи, 2014–2024-жылдар» деген аталыш менен берилген

Киришүү. Коомдук саламаттыкты сактоодогу актуалдуу көйгөй лөрдүн
бири — бул суу аркылуу жугуучу жугуштуу оорулар.
Максаты. Суунун микробиологиялык сапатын изилдеп, антибиотиктерге туруктуулук көрсөткөн бактериялардын кеңири тараган штаммдарын аныктоо. Изоляттардын антибиотиктерге сезимталдуулугун
баалоо.
Материалдар жана ыкмалар. Изилдөөдө бактериологиялык ыкмалар,
анын ичинде титрация ыкмасы колдонулган. Суунун үлгүлөрү КМС
ISO 19458:2009 "Суунун сапаты. Микробиологиялык анализ үчүн үлгү
алуу" нормативдик документине ылайык жана биокоопсуздук чараларын сактоо менен алынган.
Натыйжалардын интерпретациясы 2017-жыл, 28-июнундагы №576
буйрукка («Суу объектилерин санитардык-бактериологиялык көзө
мөлдөө») ылайык жүргүзүлгөн.
Жыйынтыктар. 2013–2022-жылдар аралыгында Бишкек шаарында
113 суу үлгүсү изилденип, алардын 40,7% гигиеналык талаптарга жооп
берген эмес. 2024-жылы 82 суу үлгүсү кошумча изилденген; бардык
үлгүлөрдө микст-инфекциялар аныкталган. Алар шарттуу-патогендик
Enterobacterales бактериялары: E.coli, Proteus, Enterobacter. E.coli бактериясынын антибиотиктерге сезимталдуулугу 35% (амоксициллинклавуланат кислотасы) менен 70% (меропенем) аралыгында болгон.
Жүргүзүлгөн изилдөө Бишкек шаарындагы жер үстүндөгү жана саркынды суулардын микробиологиялык булганышы жогору экенин тастыктап, антибиотиктерге туруктуу бактериялардын (АТБ) бар экенин
аныктады.

Киришүү. Жаштардын ден соолугу негизги баалуулук болуп саналат,
ага жашоо образы, организмдин адаптациялык мүмкүнчүлүктөрү жана
заманбап адаттар, анын ичинде энергетикалык суусундуктарды колдонуу таасир этет.
Изилдөөнүн максаты. Жашоо образынын негизги компоненттеринин,
анын ичинде энергетикалык суусундуктардын студенттердин ден соолугуна тийгизген таасирин баалоо.
Материал жана методдор. 18–25 жаштагы студенттердин тамактануусун, физикалык активдүүлүгүн жана энергетикалык суусундуктарды
колдонууну баалаган медициналык анкеталарына талдоо жүргүзүлдү.
Натыйжалар жана талкуу. Студенттердин 48%ы туура эмес тамактанышат жана энергетикалык суусундуктарды, 35%ы алкоголдук ичимдиктерди колдонушат, бул жаштардын ден соолугуна жана адаптация
жөндөмдүүлүгүнө терс таасирин тийгизет.
Жыйынтык. Жаштардын ден соолугун сактоо үчүн сергек жашоо образын калыптандыруу жана зыяндуу адаттардын алдын алуу, анын
ичинде энергетикалык суусундуктарды колдонуу зарыл.

Киришүү. Бул изилдөө Кыргыз Республикасындагы амбулатордук педиатриялык жардамдын абалына, тактап айтканда, Эне жана баланы
коргоо улуттук борборунун (ЭБКУБ) Консультациялык-диагнос
тикалык бөлүмүнүн (КДБ) мисалында жүргүзүлгөн.
Иштин максаты — балдардын ооруларга кайрылуусунун динамикасына жана структурасына илимий анализ жүргүзүү, андан кийин амбулатордук жардам системасын өркүндөтүү боюнча программаны
сунуштоо. Изилдөөнүн актуалдуулугу КРнын саламаттыкты сактоо
тармагын активдүү санариптештирүү шартында балдар үчүн медициналык кызматтарды оптималдаштыруу зарылчылыгы менен шартталган.
Методдор: Изилдөө ретроспективдик, сүрөттөмө-аналитикалык мүнөздө болуп, ЭБКУБ КДБнын 2021–2024-жылдар аралыгындагы маалыматтарынын негизинде жүргүзүлгөн. Анализге медициналык документтер, электрондук маалымат системасынын маалыматтары, амбула
тордук кабыл алуу журналдары жана консультациялар, ооруканага
жаткыруулар жана жолдомолор жөнүндө отчеттор камтылган. Кайрылуулардын динамикасын, пациенттердин курагын, региондук структурасын жана КДБнын ишинин натыйжалуулугун баалоо үчүн сүрөт
төмө жана системалык статистика методдору колдонулган. Айырмачылыктардын ишенимдүүлүгү p<0,05 маанисинде аныкталды.
Жыйынтыктар: 2021–2024-жылдар аралыгында ЭБКУБ КДБда 439
516 бала консультациядан өткөн. 2022-жылдан тартып кайрылуулардын жалпы саны азайган. Жолдомосуз кайрылган бейтаптардын саны
эки эсеге, 2021-жылдагы 20,4%дан 2024-жылы 11,3%га чейин кыскарган. Бул электрондук каттоо системасын киргизүү жана пациенттерди
сорттоо системасын жакшыртуу менен байланыштуу. Пациенттердин
көпчүлүгү Чүй облусунун (35,61%) жана Бишкек шаарынын (22,15%) жашоочулары. 2024-жылга чейин пациенттердин курактык структурасында 6 жашка чейинки балдар басымдуулук кылган. 2024-жылы бейтаптардын 61,9%ы Биринчи медициналык-санитардык жардамга
(БМСЖ) кайра жөнөтүлгөн, 24%ы КДБнын көзөмөлүндө калган, 10%ы
ооруканага жаткырылган. Тар профилдеги адистерге жүктөмдүн жогору экендиги (101%дан 283%га чейин) байкалып, бул кадрлардын жетишсиздигин тастыктайт.
Корутунду. Электрондук каттоо сыяктуу санариптик технологияларды
киргизүү жолдомосуз кайрылуулардын санын азайтууга жана иштин
натыйжалуулугун жогорулатууга өбөлгө түздү. Бирок, адистерге
жүктөмдүн бирдей эмес бөлүштүрүлүшү, БМСЖда кадрлардын жетишсиздиги жана жакын жайгашкан аймактардан келген пациенттердин көптүгү сыяктуу көйгөйлөр сакталууда. Балдар үчүн амбулатордук
жардам системасын өркүндөтүү үчүн төмөнкү программа сунушталат:
1) саламаттыкты сактоо деңгээлдеринин ортосундагы координацияны
жакшыртуу үчүн санариптик платформаларды андан ары өнүктүрүү
жана интеграциялоо; 2) бейтаптардын логистикасын жана маршрутизациясын оптималдаштыруу; 3) ата-энелер үчүн борборлоштурулган
маалымат платформасын түзүү; 4) тар профилдеги адистерге жүктөмдү
азайтуу үчүн телемедициналык консультацияларды колдонууну ке
ңейтүү.

Киришүү. COVID-19 пандемиясы Кыргыз Республикасынын саламаттык сактоо системасына математикалык моделдөө аркылуу чектелген ресурстарды ыкчам бөлүштүрүү боюнча чоң чакырык жаратты.
Изилдөөнүн максаты — ARIMA модели негизинде түзүлгөн үч сценарийлик кыска мөөнөттүү болжолдоонун жардамы менен COVID-19 илдетинин күтүлгөн деңгээлин ар кандай башкаруучулук чаралардын
шартында алдын ала баалоо мүмкүн экендигин көрсөтүү. Материалдар жана методдор. Изилдөөдө Кыргыз Республикасынын расмий күнүмдүк статистикалык маалыматтары 2020–2023-жылдар аралыгында колдонулган. Көбөйүү коэффициентинин (R) күнүмдүк
мааниси R программасында (v 4.3.2), EpiEstim пакети аркылуу эсептелип, андан кийин авторегрессиялык интегралдык кыймылдуу орточо моделге (ARIMA) киргизилген. Модель алдыдагы 15 күнгө болжол түзөт Фармацевтикалык эмес чаралардын өзгөрүү ыктымалдуулугун эске алуу үчүн үч сценарий иштелип чыккан: (1) Оптимисттик - R
10%га төмөндөшү (чектөөлөрдү күчөтүү, активдүү эмдөө); (2) Базалык
көрсөткүч - R акыркы беш күндөгү орточо мааниге барабар; (3) Пессимисттик - R 10% га көбөйүшү (жумшартуу чаралары, көбүрөөк
өтүүчү варианттын жүгүртүүсү).
Натыйжалар. 2021-жылдын 5–19-апрель күндөрүндөгү мезгилде модель 19-апрелге карата жаңы учурлардын саны 232ден 350гө чейин болушу мүмкүн экендигин көрсөткөн. Чыныгы көрсөткүч (299) бол
жолдонгон диапазондун ичинде болгон, бул ыкманын тууралыгын көрсөтөт. Орточо абсолюттук пайыздык ката 10%дан ашкан эмес. Жыйынтыктар. Ошентип, сунушталган үч сценарийдик курал саламаттыкты сактоо уюмдарына ресурстарды пландаштырууга жана эпидемияга каршы стратегияларга конул буруу менен эки жумадай убакыт
берет жана кырдаалдын эң начар өнүгүшүнө даяр болууга шарт түзөт

Киришүү. Жасалма интеллект (ЖИ) технологияларын саламаттык сактоо системасына киргизүү жаңы мүмкүнчүлүктөр менен кошо, бейтаптын өмүрүнө жана ден соолугуна таасир этүүчү алгоритмдик каталар
сыяктуу зыяндуу тобокелдиктерди да жаратат. ЖИни колдонууда этикалык жана укуктук жоопкерчиликти жөнгө салуунун улуттук
деңгээлдеги кемчиликтери өлкөнүн санариптик трансформациясына
тоскоол болушу мүмкүн.
Изилдөөнүн максаты. Кыргыз Республикасынын саламаттыкты сактоо
тармагында жасалма интеллекттин этикалык жана укуктук көйгөй
лөрүн изилдөө жана өлкөнүн санариптештирүүсүнүн улуттук контексттерин эске алуу менен аны жоопкерчиликтүү колдонууну камсыз
кылуу боюнча сунуштарды иштеп чыгуу.
Материалдар жана ыкмалар. Жасалма интеллектти жана санариптик
саламаттык сактоону колдонууга байланыштуу ченемдик укуктук актыларга, ошондой эле эл аралык этикалык документтерге аналитикалык талдоо жүргүзүү.
Натыйжалар. Кыргызстанда саламаттык сактоо тармагында ЖИ технологияларын киргизүү тең салмаксыз жүрүп жатат. Медицина кызматкерлери санариптик платформалар менен иштөө үчүн жетиштүү
деңгээлде окутулбагандыктан, жаңы ЖИ системаларында адашып калышат. Борборлоштурулган маалымат сактагычтардын жетишсиздигинен улам медициналык маалыматтар чачыранды жайгашкан, натый
жада ЖИни натыйжалуу “үйрөнө” албай калат. Мындан тышкары, медициналык кызматкерлердин ЖИ системаларына ишеними төмөн бойдон калууда. Кыргызстанда ЖИ колдонуунун этикалык аспектилери
академиялык жана прикладдык изилдөөлөрдүн көңүл чордонунан тышкары бойдон калууда. Коомдо бул багыт боюнча системалуу сынпикирлер же эмпирикалык маалыматтар ачык булактарда жок. Кыргызстанда азырынча санариптештирүү жана ЖИ боюнча бирдик мыйзам дагы кабыл алына элек. ЖИ негизиндеги медициналык системалар үчүн тобокелдиктердин классификациясы өлкөдө каралган эмес. ЖИден келип чыккан бурмалоолордун айынан дарыгерлер ката кетирген учурларда моралдык жана юридикалык жоопкерчилик маселеси укуктук талаада жөнгө салынган эмес. Саламаттык сактоодо ЖИни колдонуудагы каталар үчүн жоопкерчилик көп катмарлуу болушу керек. Дарыгерлер клиникалык чечимдер үчүн кесиптик жоопкерчиликти сактап калышат. Ал эми ЖИни иштеп чыгуу учурлары алгоритмдердин сапатына кепилдик берүүгө милдеттүү. Медициналык уюмдар технологияларды коопсуз пайдалануу үчүн тийиштүү шарттарды түзүүгө тийиш. Жыйынтыгы. ЖИни колдонууга байланыштуу этикалык жана укуктук
маселелер Кыргыз Республикасын санариптештирүү үчүн олуттуу кыйынчылыктарды жаратышы мүмкүн. Медицинада ЖИни колдонуу этикалык-укуктук базага муктаж, ал бардык тараптардын жоопкерчилик
чөйрөсүн так аныктап берүүгө тийиш. Бул өз кезегинде дарыгерлер менен бейтаптардын ЖИге болгон ишенимин жогорулатып, аларды технологияны колдонууга шыктандырат.

Киришүү. Дүйнөлүк саламаттык сактоо уюмунун (ДССУ) маалыматына ылайык, пандемия учурунда медицина кызматкерлери жугуштуу
ооруларга кабылуу коркунучуна эң көп дуушар болушат.
Бул изил дөөнүн максаты – КР Саламаттык сактоо министрлигине караштуу стационардык уюмдарда иштеген медицина кызматкерлеринин
арасында COVID-19дун жайылышынын эпидемиологиялык өзгөчө
лүктөрүн аныктоо болгон.
Материалдар жана методдор. 2020–2023-жылдар аралыгындагы статистикалык маалыматтарга ретроспективдүү анализ жүргүзүлүп, медицина кызматкерлеринен сурамжылоо алынган.
Натыйжалар. Пандемиянын алдыңкы сапында иштеген медицина
кызматкерлери жугуштуу ооруга чалдыгуу коркунучуна олуттуу дуушар болушканы аныкталды. Ооруга чалдыгуу көрсөткүчү калк арасындагы көрсөткүчтөн пандемиянын чокусу мезгилинде 4төн 13 эсе
жогору болгон. Медицина кызматкерлери арасында төрт эпидемиялык
толкун катталып, ар бири жаңы SARS-CoV-2 вирусунун штаммынын
(B, Delta, Omicron BA.1.1) пайда болушу менен байланышкан. Дарыгерлер арасында эң жогорку жуктуруп алуу көрсөткүчү 2020-жылдын
июль айында катталган. Ооруканалардагы бейтаптар менен тыгыз байланышта болгондуктан, медайымдар эң аялуу категория катары аныкталды. Негизги тобокелдик факторлору катары төмөнкүлөр белгилен
ди: дем алуу органдарын коргоочу каражаттардын (СИЗ) жетишсиздиги — KN95 маскаларын колдонуу (FIT-тест натыйжалуулугу 0%
көрсөткөн); СИЗ алмаштыруу эрежелеринин бузулушу (респондент
тердин 39% респираторлорун алмаштырбаганы); кошумча оорулардын
болушу (ОШ = 2.3); жана илдетке чалдыккан кесиптештери менен жатаканада бирге жашоо (ОШ = 2.9).
Жыйынтык. Бул изилдөө медицина кызматкерлерин коргоого системалуу мамиле зарылдыгын ырастайт — дем алуу органдары үчүн
СИЗди өз убагында жана жетиштүү камсыздоодон тартып, инфекциянын көзөмөлдөө протоколдорун кынтыксыз сактоого чейин. Бул чаралар келечекте кесиптик тобокелдиктерди азайтуу жана стационар ларда
COVID-19дун жайылышын алдын алуу үчүн өтө маанилүү.

Киришүү. Медициналык кызматкерлердин глобалдык жетишсиздигинин жана медициналык кызматтын сапатына болгон талаптардын жогорулашынын шартында баштапкы медициналык-санитардык
жардамга жасалма интеллект технологияларын киргизүү стратегиялык мааниге ээ.
Бул изилдөөнүн максаты – Кыргызстанда баштапкы медициналык-санитардык жардамга жасалма интеллектти киргизүүнүн келечегине SWOT анализин жүргүзүү, аны натыйжалуу ишке ашыруу боюнча сунуштарды иштеп чыгуу.
Материалдар жана методдор. Изилдөө SWOT анализинин жана стратегиялык пландаштыруунун принциптерин колдонуу менен эл аралык басылмаларды, жоболорду жана эл аралык уюмдардын отчетторун системалуу талдоого негизделген. 2015-2023-жылдардагы адабияттарды
карап чыгууга PubMed, Web of Science жана башка маалымат базаларынан клиникалык сыноолорго жана мета-анализдерге басым жасалган
басылмалар кирди.
Натыйжалар жана талкуу. SWOT анализи мамлекеттик санарип
тештирүү саясаты жана өнүккөн баштапкы медициналык-санитардык
жардам тармагы сыяктуу күчтүү жактарын, ошондой эле алсыз жактарын, анын ичинде чектелген санариптик инфраструктураны жана кадрлардын жетишсиздигин көрсөттү. Мүмкүнчүлүктөр арасында эл аралык кызматташтык жана эпидемиологиялык көзөмөлдү өнүктүрүү
кирет, ал эми коркунучтар киберкоопсуздук тобокелдиктери жана жекаржылоо менен байланышкан.
Жыйынтыгы. Натыйжалар Кыргызстанда баштапкы медициналык-сажардамда жасалма интеллектти ишке ашыруу медициналык кызматтардын сапатын жана жеткиликтүүлүгүн жакшыртууга болорун
көрсөттү. Бирок кадрлардын жетишсиздиги жана ченемдик укуктук базанын жетишсиздиги сыяктуу учурдагы чектөөлөрдү жоюу зарыл. Жаинтеллектти баштапкы медициналык-санитардык жардамга
ийгиликтүү интеграциялоо толук каржылоону, ченемдик-укуктук баөнүктүрүүнү, санариптик инфраструктураны жана кызматкерокутууну камтыган мамлекеттик комплекстүү мамилени талап
кылат. Андан аркы изилдөөлөр чыныгы клиникалык практикада жаинтеллекттин натыйжалуулугун баалоого багытталышы керек.

Киришүү. Медициналык калдыктар (МК) — саламаттыкты сактоо системаларынын ажырагыс коштоочу элементи. Медициналык технологиялардын өнүгүшү жана COVID-19 пандемиясынын кесепеттеринен
улам МК көлөмүнүн өсүшү аларды коопсуз жана натыйжалуу башкарууну коомдук саламаттыкты сактоо, экологиялык коопсуздук жана туруктуу өнүгүү үчүн стратегиялык маанилүү кылат.
Максаты. К классификациясы, иштетүү жана утилизациялоо боюнча
ыкмаларды системдүү талдоо, Кыргыз Республикасынын шартында
бул технологиялардын колдонулушун баалоо жана негизги тоскоолдуктар менен өнүгүү перспективаларын аныктоо.
Материалдар жана методдор. Илимий жана нормативдик адабияттарга аналитикалык обзор жүргүзүлдү. Анын ичинде ВОЗдун көрсөт
мөлөрү, ЕБ директивалары, Базель конвенциясынын жоболору, Кыргыз
Республикасы менен Россия Федерациясынын улуттук стандарттары
камтылды. Беш технология төмөнкү төрт критерий боюнча бааланды:
дезинфекциялоонун натыйжалуулугу, экологиялык коопсуздук, экономикалык максатка ылайыктуулук жана ресурстары чектелген шарттарда колдонмолулугу. МКнын 15%ке чейинки бөлүгү кооптуу деп
эсептелет. Эң кеңири колдонулган технологиялар: автоклавдоо, инсенерация, микротолкун менен дезинфекциялоо, пиролиз жана механикалык-биологиялык ыкмалар. Кыргызстанда негизги чектөөлөр анык
талган: медициналык уюмдардын болгону 23%ы сертификатталган
жабдуулар менен камсыздалган, кызматкерлердин жарымынан азы
УМО боюнча окутуудан өткөн, инфраструктура жана мекемелер аралык кызматташтык начар өнүккөн.
Жыйынтык. МК менен иш алып баруу системасын өнүктүрүү үчүн санариптик чечимдерди (блокчейн, RFID), биоыдырагыч таңгактарды,
көчмө жабдууларды, кайра иштетүү программаларын жана улуттук мониторинг борборун түзүү зарыл. Бул материалдар стратегиялык документтерди, билим берүү программаларын жана долбоордук демилге
лерди иштеп чыгууга негиз боло алат.

Киришүү. Гипоксия - кычкылтектин жетишсиздиги менен байланышкан жана организмдин адаптация механизмдерин изилдөөнү талап кылган актуалдуу маселе.
Изилдөөнүн максаты. Түшүнүүнү жакшыртуу жана ага туруктуулукту
жогорулатуу үчүн гипоксияга көнүү механизмдери боюнча учурдагы
маалыматтарды жалпылоо.
Материалдар жана методдор. Органдардын жана системалардын гипоксияга ыңгайлашуусу боюнча илимий адабияттарга салыштырма
анализ жүргүзүлдү.
Натыйжалар жана талкуу. Негизги патофизиологиялык механизмдер
аныкталды жана гипоксиялык шарттардын эффективдүү алдын алуу
жана терапиясы үчүн мындан аркы изилдөөлөрдүн зарылдыгы белгиленди.
Жыйынтык. Кароо гипоксияга ыңгайлашууну изилдөөдөгү негизги багыттарды жана кемчиликтерди аныктады, бул аны жеңүүгө жаңы ыкмаларды иштеп чыгуу үчүн маанилүү.