№1 (2025)

Киришүү. Жүрөк-кан тамыр оорулардын арасында ымыркайларда тукум куучу жүрөк кемтиктери (ТКЖК) аймакка жана медициналык тейлөөнүн деңгээлине карабастан, алдыңкы орунда турат. Өнүккөн өлкөлөрдө тукум куучу аномалиялардын азайышы байкалганы менен, ТКЖК ымыркай өлүмүнүн негизги себептеринин бири бойдон калууда. Изилдөөнүн максаты – Кыргыз Республикасында тукум куучу кемтиктердин, анын ичинде ТКЖКнын, таралышын жана алардын ымыркайлардын өлүмүнө тийгизген таасирин аныктоо. Материалдар жана методдор. 2020–2024-жылдар аралыгында Улуттук статистика комитетинин жана Улуттук эне жана баланы коргоо борборунун (УЭБКБ) расмий статистикалык маалыматтарына ретроспек тивдүү талдоо жүргүзүлдү. Жыйынтыктар. Кыргызстанда төрөлүүнүн саны 2020-жылы 158
112ден 2023-жылы 145 977ге чейин кыскарганына жана ымыркайлар
өлүмүнүн бир аз төмөндөшүнө (2270тен 2040 учурга чейин) карабастан, ТКЖКнын аныкталуу көрсөткүчтөрүндө туруксуз динамика сакталып жатат. Ошол эле учурда тукум куучу аномалиялардын жалпы кездешүү деңгээли өсүүдө. 2022–2024-жылдар аралыгында УЭБКБда ТКЖКнын 197 учуру катталган, жылдар боюнча 53, 78 жана 66 учур болуп өзгөргөн. Тукум куучу кемтиктердин жалпы саны 3565тен 4564кө чейин көбөйгөнүнө карабастан, ТКЖКнын аныкталышы туруксуз бойдон калууда.
Корутунду. ТКЖК Кыргызстанда ымыркайлар өлүмүнүн түзүмүндө маанилүү ролду ойноосун улантууда. Тийиштүү деңгээлдеги диагностиканын жоктугу жана адистештирилген жардамдын жеткиликтү үлүгүнүн чектелүүсү ТКЖКны аныктоо үчүн неонаталдык скринингди
киргизүүнүн жана ыкчам табуу мүмкүнчүлүктөрүн кеңейтүүнүн зарылдыгын көрсөтөт.

Киришүү. Жол-транспорт кырсыктары (ЖТК) дүйнө жүзү боюнча коомдук саламаттыкты сактоо жаатындагы олуттуу көйгөйлөрдүн бири болуп саналат. Жыл сайын дүйнөдө болжол менен 1,3 миллион адам ЖТКнын кесепетинен каза болуп, 50 миллиондон ашууну жаракат алат. Бул кырсыктардан улам келип чыккан экономикалык жоготуулар, анын
ичинде эмгекке жөндөмдүүлүктүн жоголушу, дарылоо жана реабилитация чыгымдары, үй-бүлөлөр үчүн олуттуу финансылык жүк болуп саналат. Дүйнөлүк саламаттыкты сактоо уюмунун маалыматына ылайык, ЖТКдан болгон өлүмдөрдүн 90%дан ашыгы орто жана төмөн кирешелүү өлкөлөрдө катталат. Кыргызстанда да бул маселе актуалдуу бойдон калууда, анткени акыркы жылдары автоунаалардын санынын өсүшү, урбанизациянын тездеши жана жол коопсуздугу боюнча стандарттардын жетишсиздиги байкалууда. Изилдөөнүн максаты.Бул изилдөөнүн максаты — 2019–2023-жылдар аралыгында Бишкек шаарында ЖТКдан болгон өлүм-житимдин жыныстык жана жаш курактык өзгөчөлүктөрүн баалоо. Материалдар жана ыкмалар. Изилдөө үчүн маалымат булагы катары Кыргыз Республикасынын Улуттук статистика комитетинин С51 формасы колдонулду, анда каза болгондордун жынысы, жаш курагы жана өлүм себептери боюнча маалыматтар камтылган. Ошондой эле, Бишкек шаарынын калкынын жынысы жана жаш курагы боюнча бөлүнүшү эске алынды. Өлүм себептери Эл аралык оорулардын классификациясынын 10-кайра каралган версиясынын V00–V99 коддору боюнча классификацияланды. Жаш курактык топтор 5 жылдык интервал менен бөлүнүп, ар бир жыныс үчүн өзүнчө эсептелди. Маалыматтар Microsoft Excel программасынын жардамы менен иштелип чыкты жана визуалдаштырылды. Натыйжалар. 2019–2023-жылдар аралыгында Бишкек шаарында ЖТКнын кесепетинен 566 адам каза болгон, алардын ичинен 179у аялдар жана 368и эркектер. Каза болгондордун ичинен эмгекке жөндөмдүү курактагы (16–64 жаш) адамдардын үлүшү аялдар арасында 68%, эркектер арасында 76,8% түздү. Өлүм-житимдин деңгээли жаш курак менен жогорулап, эркектерде өспүрүм курактан баштап аялдарга караганда бир нече эсе жогору болду. 2022-жылы 70 жаштан жогору курактагы эркектер арасында өлүм-житимдин эң жогорку көрсөткүчү
100 000 калкка 169,5 учурду түздү. 2020-жылы өлүм-житимдин деңгээли төмөндөп, бул COVID-19 пандемиясы учурунда калктын мобилдүүлүгүнүн азайышы менен түшүндүрүлөт. Бирок 2021–2023-жылдары бул көрсөткүч кайрадан жогорулады, өзгөчө 20–49 жаштагы эркектер арасында. Жыйынтык. Бишкек шаарында ЖТКдан болгон өлүм-житим негизинен эмгекке жөндөмдүү курактагы эркектер жана ар кандай курактагы улгайган адамдар арасында катталууда. Эркектердин жогорку өлүмжитим деңгээли жүрүм-турум факторлору жана жыныстык стереотиптер менен байланыштуу болушу мүмкүн. Бул тенденциялар ЖТКдан болгон өлүм-житимди азайтуу үчүн жыныстык жана жаш курактык өзгөчөлүктөрдү эске алган алдын алуу программаларын иштеп чыгуунун зарылдыгын көрсөтөт.

Киришүү. Контрасттык нефропатия курч бөйрөк жетишсиздигинин улам өнүгүшүнө жалпы божомолду начарлатуучу фактор болуп саналат жана өзгөртүлүүчү тобокелдик факторлорун өз убагында оңдоону жана алдын алуу иш-чараларын жүргүзүүнү талап кылат. Изилдөөнүн максаты: эндоваскулярдык кийлигишүүлөрдү жүргүзгөн дөн кийин коронардык артерия оорусу менен ооруганбейтаптарда контрасттык нефропатиянын өнүгүшү менен жалпы кан анализинин көрсөт күчтөрүнүн байланышынын изилдөө. Материалдар жана ыкмалар. Илдөөгө Кыргыз Республикасынын Саламаттык сактоо министрлигине караштуу академик Мирсаид Миррахимов атындагы Улуттук кардиология жана терапия борборунун клиникалык бөлүмдөрүндө стационардык дарылануудан өткөн 184 бейтап кирген. Оорулуулардын жаш курагы 30дан 70 жашка чейин (орточо жашы 55,2 - 8,5 жашты түздү). Изилдөөгө алынган эркектердинсаны 132 (71,7%), аялдар 52 (28,3%) болгон. Бардык бейтаптар коронардык артерия оорусунун (КАС) ар кандай түрлөрүнөн жапа чеккен. Бейтаптардын баарына кандын жалпы анализин аныктоону камтыган антропометриялык жана биохимиялык изилдөөлөр, ошондой эле электрокардиография, эхокардиография, бөйрөктү ультраүн изилдөө жана коронароангиография (КАГ) жүргүзүлгөн. Бардык бейтаптар контрасттык нефропатиянын өнүгүү коркунучуну Мехран шкаласы боюнча бааланган (2004). Натыйжалар. Изилдөөгө катышкан 184 бейтаптын арасынан 32 бейтапта (17,4%) контрасттык нефропатия өнүккөн. Жүргүзүлгөн логистикалык регрессиялык талдоо көрсөткөндөй, эндоваскулярдык кийлигишүүдөн кийин КАО менен ооруган бейтаптарда контрасттык нефропатиянын өнүгүүсү менен байланышкан көз карандысыз факторлорго төмөнкүлөр кирет: курч миокард инфаркты - (ОР 3,98; 95% ДИ 1,05 - 16,6), кант диабети (ОР - 5,47; 95% ДИ 2,9 - 10,1) жана лейкоциттердин санынын көбөйүшү (ОР - 1,33; 95% ДИ 1,02 - 1,74). Жыйынтыгы. Лейкоциттердин көбөйүшү эндоваскулярдык кийлигишү үдөн кийин коронардык артерия оорусу менен оорулууларында контрасттык нефропатиянын өнүгүшү үчүн көз карандысыз тобокелдик фактору болуп саналат.

Киришүү. Гемоконтакттык инфекциялардын арасында Гепатит Стидүйнө жүзү боюнча саламаттыкты сактоонун олуттуу көйгөйү болуп саналат. Кыргызстан вирустук гепатиттин таралышы боюнча эндемикалык өлкөлөрдүн катарына кирет. Жаңы төрөлгөн ымыркайлар жана бир жашка чейинки ымыркайлар өзгөчө аялуу болушат, анткени бул курактагы инфекция 80-90% учурларда өнөкөт инфекциянын өнүгүшүнө алып келет. Максат. "В" гепатитине каршы эмдөөнүн эпидемиологиялык натыйжалуулугуна бош мезгилге чейин жана андан кийинки өткөрүлгөн
скрининогиялык изилдөөлөрдүн жыйынтыктары, ошондой эле мамлекеттик статистикалык отчеттун отчеттук маалыматтары боюнча баа берилсин. Изилдөө методдору көп баскычтуу стратификацияланган кластердик ыкма (жашы, региондору жана урбанизация даражасы боюнча стратификация). Анкеталык маалыматтар статистикалык компьютер программасынын жардамы менен иштелип чыккан. Кандын лабораториялык анализдери энзим иммуно-анализин (ИФА) колдонуу менен УИАнын маркеринин болушуна аныкталат. Натыйжалар. 1999-жылы жана 2001-жылдан кийин вакцинацияга чейинки мезгилде жүргүзүлгөн бир нече изилдөөлөрдүн жыйынтыктары келтирилген. Бир нече изилдөөлөрдү салыштыруу берилет вакцина
киргизилгенден кийин оорунун азайышын көрсөтөт. Өзгөчө көңүл ченемдик-укуктук документтерди изилдөө бурулду. Кыргыз Республика сы ДССУнун сунушу боюнча 1999-жылы пилоттук саламаттык сактоо уюмдарында жаңы төрөлгөн балдарга ВГВГА каршы биринчи иммунизациялоону жүргүзгөн. Бул буйрук боюнча өлкө 2009-жылдын апрелинде беш валенттүү АКДС-ВГВ-ХИБ вакцинасына өткөн (анда ВГВ вакцина анын курамына кирген). Мындай ыкма серопрофилактикага кеткен чыгымдарды азайтуу максатында ишке ашырылды. Оорунун
көрсөткүчтөрү 2,3 төн (100 миңге. биз. 2023 - жылга чейин 31,2 (100 миң бизге.) 1994-жылы. Белгилей кетүүчү нерсе, 15-жылы 2022 жашка чейинки балдар арасында оорунун бир дагы учуру табылган жок Жыйынтыктар. Изилдөөнүн келтирилген жыйынтыктарынын актуалдуулугу көрсөт көндөй, "В" гепатитине каршы вакцина Кыргыз Республика калкынын арасында гепатитинин вирусун жок кылуу үчүн эң күчтүү курал болуп саналат.

Киришүү. Макалада Кыргыз Республикасынын Саламаттык сактоо министрлигинин саламаттыкты сактоо мекемелеринде вакцина менен башкаруучу ооруларга инфекциялык контролдоо талаптарын ишке ашыруу боюнча изилдөөнүн жыйынтыктары берилген. Бул изилдөөнүн максаты Кыргыз Республикасынын саламаттык сактоо уюмдарында аба-тамчыла аркылуу жугуучу вакцина менен башкарылуучу инфекциялар (ВБИ) боюнча инфекциялык контролдоо талаптарынын аткарылышын баалоо, ошондой эле көйгөйлөрдү аныктоо жана кырдаалды жакшыртуу боюнча сунуштарды иштеп чыгуу болуп саналат. Материалдар жана методдор. 8 саламаттыкты сактоо мекемелеринде
вакцина менен алдын башкаруучу инфекцияларды МжБ үчүн атайын иштелип чыккан текшерүү баракчалары колдонулган. Кошумчалай кетсек, 802 медицина кызматкеринен онлайн сурамжылоо аркылуу маалымдуулукту баалоо жүргүзүлгөн. Натыйжалар.Чогултулган маалыматтарды колдонуу менен ИК боюнча иш-чараларды ишке ашыруудагы негизги кемчиликтер жана боштуктар
аныкталды, анын ичинде ченемдик укуктук актылардын жетишсиздиги (%), административдик колдоонун начардыгы (%), персоналды эмдөөнүн жетишсиздиги (%) жана изоляция инфраструктура сынын начардыгы. (%) Мониторингдин натыйжалары боюнча саламаттык сактоо системасынын эпидемиологиялык туруктуулугун жогорулатууга багытталган ар бир саламаттыкты сактоо мекемеси боюнча конкреттүү сунуштар сунушталды. Жыйынтыктар. Изилдөөнүн натыйжалары Кыргыз Республикасынын саламаттык сактоо уюмдарында вакцина менен башкарылуучу инфекцияларга инфекциялык контролдоо талаптарын аткарууда олуттуу кемчиликтерди аныктады. Негизги системалык боштуктар аныкталды, анын ичинде ченемдик укуктук базанын жетишсиздиги, башкаруунун
жетишсиз колдоосу, медицина кызматкерлеринин эмдөө менен камтылышынын аздыгы жана изоляциянын чектелген ресурстары. Иштелип чыккан сунуштар эпидемиологиялык туруктуулукту чыңдоого жана саламаттыкты сактоо уюмдарында аба аркылуу жугуучу жугуштуу оорулардын натыйжалуу алдын алууну камсыз кылууга жардам берет.

Киришүү. Жол транспорт кырсыктары (ЖТК) - мезгилсиз өлүмдүн жана экономикалык чыгымдардын негизги себептеринин бири болуп саналат, айрыкча кирешеси төмөн жана орто өлкөлөрдө, анын ичинде Кыргызстанда. Жабыркоо көбүнчө жаш жана эмгекке жөндөмдүү калкка тиешелүү болгондуктан, демографиялык жана экономикалык жог туулар олуттуу. Бул изилдөөнүн максаты - Бишкек шаарында 2019–2023-жылдары ЖТКдан улам болгон мезгилсиз өлүмдүн потенциалдуу жашоо жылдарынын жоготууларын (YLL) жана ага байланышкан экономикалык чыгымдарды эсептөө. Материалдар жана ыкмалар. Изилдөө Бишкек шаарындагы ЖТКга байланыштуу өлүмдүн расмий статистикасына негизделген. YLL көрсөткүчтөрү жаш куракка жараша өмүрдүн күткөн узактыгы боюнча стандарттык таблицалардын негизинде эсептелген. Экономикалык жоготуулар адам капиталы ыкмасы (Human Capital Approach) менен бааланып, жалпы YLL көрсөткүчү бир адамга эсептелген ички дүң өнүм (ИДӨ) жана экономикалык активдүүлүк коэффициенти (WAF) менен көбөйтүлгөн. Эсептөөлөр дисконтсуз жүргүзүлгөн. Жылдык айырмачылыктарды талдоо үчүн орточо көрсөткүчтөр жана стандарттык четтөө (SD) колдонулган. Натыйжалар.2019–2023-жылдары жалпы 16 200 жашоо жылы жоготулган, алардын 65 пайызы эркектерге тиешелүү. Эркектер арасында эң жогорку жоготуулар 20–29 жашта, ал эми аялдар арасында 25–34 жаш курак топторунда катталган. Көптөгөн жаш курак топторунда стандарттык четтөө жогору (SD > 100), бул өлүм деңгээлинин туруксуздугун көрсөтөт. Жалпы экономикалык жоготуу беш жыл ичинде
болжол менен 14,7 миллион АКШ долларын түзүп, эң жогорку көрсөткүч 2023-жылы (5,02 миллион доллар) байкалган. Жыйынтыктар. ЖТК - шаардык чөйрөдө олуттуу демографиялык жана экономикалык жоготуулардын булагы болуп саналат. YLL жана адам капиталынын ыкмасын колдонуу саясатчылар үчүн жол коопсуздугу боюнча чараларды негиздөөдө натыйжалуу инструмент катары кызмат кылат. Айрыкча жаш эркектерди максаттуу алдын алуу программаларына багыттоо зарыл.

Киришүү. 2024-жылдын 12-январындагы №14 “Кыргыз Республикасында жарандардын саламаттыгын сактоо жөнүндө” Мыйзамы менен медицина кызматкерлеринин кесиптик ишинин негизи катары инсанды сыйлоо принциби белгиленген жаңы “Адамдын инсандыгын сыйлоо” 153-беренеси киргизилген. Бирок мыйзамда бул берененин болушу гана эмес, анын натыйжалуу практикалык колдонулушу үчүн анын этикалык жана укуктук негиздерин түшүнүү да маанилүү. Изилдөөнүн максаты. 2024-жылдын 12-январындагы №14 “Кыргыз Республикасында жарандардын саламаттыгын сактоо жөнүндө” Мыйзамынын “Адамдын инсандыгын сыйлоо” 153-беренесинин этикалык
жана укуктук негиздерин изилдеп, аны медицина тармагында практикалык колдонууну өркүндөтүү.
Материалдар жана ыкмалар. Сапаттуу документтик талдоо ыкмасы аркылуу укук жана биоэтика жаатындагы кыргыз, орус жана англис тилдеринде ачык булактардан алынган экинчи даражадагы маалыматтар изилденди. Натыйжалар. Изилдөөлөр көрсөткөндөй, “сыйлоо” деген этикалык
түшүнүк, адамдын ар-намысы, укуктары жана ички баалуулуктарын тааныгандыгы менен, биоэтикада өзгөрүүлөргө дуушар болуп, ал жеке адамдын автономиясын урматоо принциби катары, медициналык кийлигишүүлөр тууралуу өз алдынча чечимдерди кабыл алуу укугу катары чагылдырылган. Изилденген берененин юридикалык нормалары идеалдуу мааниде биоэтикадагы урматтоо концепциясына ылайык келет, анткени мыйзамдын бардык талаптары жеке автономияны урматтоо принцибин сактоого багытталган. Натыйжада, Кыргыз Республикасы бул беренени мыйзамга киргизүү аркылуу медициналык кызматкерлерге адамдын жеке автономиясын урматтоо, медициналык кийлигишүүлөр боюнча өз алдынча чечимдерди кабыл алуу укугун сактоо милдетин бекитти. Жыйынтык. Изилдөө көрсөткөндөй, 2024-жылдын 12-январындагы №14 “Кыргыз Республикасында жарандардын саламаттыгын коргоо жөнүндө” Мыйзамынын “Адамдын инсандыгын сыйлоо” 153-беренесинин этикалык-укуктук негиздери медициналык кийлигишүүлөр учурунда адамдын жеке автономиясын сыйлоонун Эл аралык биоэтикалык стандарттарынын талаптарына толугу менен шайкеш келет. Сыйлоо адеп-ахлактык категория катары укуктук жана биоэтикалык нормалар аркылуу гана эмес, кыргыз элинин маданий салттарында камтылган механизмдер аркылуу да ишке ашырылышы керек экенин түшүнүү
зарыл.

иришүү. Кыргыз Республикасынын АИВ-инфекциясы боюнча расмий статистикасы боюнча катталган учурлардын көбү эркектерге туура келгени менен, аялдар социалдык жана структуралык жактан өзгөчө аялуу топ болуп калышат. Үй-бүлөлүк зомбулук, экономикалык көз карандылык, чечим кабыл алууга чектелген мүмкүнчүлүктөр, ошондой эле өнөктөш менен коопсуз жыныстык жүрүм-турум тууралуу сүйлөшүүдөгү кыйынчылыктар аялдардын АИВке чалдыгуу коркунучун жогорулатат. Көпчүлүк учурларда аялдар АИВ-инфекциясы тууралуу кош бойлуу болуп каттоого турганда гана билишет, бул үй-бүлө пландаштыруу жана кош бойлуулуктун учурунда маалымдуулукту жогорулатуу боюнча алдын алуу иш-чараларын күчөтүү зарылдыгын көрсөтөт. Стигма жана дискриминация аялдардын коомдун жана үйбүлөөнүн алдында коркуу сезимин күчөтүп, АИВ-инфекциясын жуктуруп алса, жардамга жана дарыланууга кайрыла алышпайт. АИВ-инфекциясы бар көптөгөн аялдар аны айткандан коркушат жана дарылануудан баш тартышат. Мындай учурларда, аялдардын ооруну
жыныстык жол менен жуктуруп алуу тобокелдиги жогорулайт. Көпчүлүк аялдар АИВдин ымыркайларга жугушун алдын алуу боюнча жетиштүү маалыматка ээ эмес. АИВ-инфекциясын дарылоонун заманбап ыкмалары иштөөгө, окууга, үй-бүлөлү, дени сак балалуу болууга
жана толук камдуу жашоого мүмкүндүк берет. Изилдөөнүн максаты.Кыргыз Республикасындагы кош бойлуу аялдардын, жаш үй-бүлөлөрдүн жана алардын үй-бүлө мүчөлөрүнүн АИВ инфекциясы жөнүндө маалымдуулук деңгээлин изилдөө жана эненден балага АИВдин жугушунун алдын алуу боюнча жүргүзүлүп жаткан маалыматтык жана түшүндүрүү иштеринин калктын маалымдуулугуна
тийгизген таасирин баалоо. Материалдар жана изилдөө ыкмасы. Бул изилдөөдө кайчылаш изил
дөө ыкмасы колдонулган. Анкета иштелип чыгып, интервью алуучулар смартфондор аркылуу маалыматтарды түз эле электрондук базага киргизишти. Чогулган маалыматтардын ишенимдүүлүгүн камсыз кылуу үчүн анкеталардын жайгашкан жерине интервью алуучулардын мобилдик аппаратынын GPS навигациясы аркылуу байкоо жүргүзүлдү. Натыйжалары жана талкулоо. АИВ-инфекция маселелери боюнча билимди жогорулатуу жана ымыркайларда АИВдин алдын алууга
жоопкерчиликтүү мамилени калыптандыруу максатында республикада эки этаптуу изилдөө өткөрүлдү. Изилдөөнүн эки баскычында респонденттердин көпчүлүгү кош бойлуу аялдар жана жаш жубайлар (28% жана 29%); изилдөөгө кош бойлуулук курагын эске албаган аялдар, кош бойлуу аялдардын күйөөлөрү (17%) жана кош бойлуу аялдардын кайненелери (13%) катышкан. Изилдөөнүн эки баскычында респонденттердин 70% аялдар, 30% эркектер түздү. Айыл тургундарынын,
өзгөчө аялдардын билим алуу жана киреше алуу мүмкүнчүлүгү жок болгондуктан, алардын материалдык жыргалчылыгын жакшыртуу мүмкүнчүлүгү чектелет, бул алардын ден соолугуна терс таасирин тийгизет. Респонденттердин жарымынан азы (42%) эч жерде иштебейт, бул респонденттердин басымдуу бөлүгүн учурда балдарын багып жаткан же жакында турмушка чыккан жана жаңы жерге отурукташа элек аялдар түзгөндүгү менен түшүндүрөт. Мындан тышкары, айрыкча
айыл жеринде жашаган аялдар көбүнчө жумушка орношууда көйгөйлөргө туш болушат. Респонденттерге жугузуу жолдору, вертикалдык жугузуунун алдын алуу, кош бойлуу аялдарды жана алардын өнөктөштөрүн АИВге тес тирлөөнүн зарылчылыгы, АИВди дарылоо боюнча суроолор берилди. Натыйжада, иш-чаралардан кийин респонденттердин АИВ-инфекциясы боюнча билиминин жакшырганы белгиленди. Жыйынтыгы.Калкты АИВ-инфекциясынын энеден балага жугуу жолун алдын алуу маселелери боюнча маалымдоодо жакшы натыйжаларга жетишүү үчүн окуу модулдарын өркүндөтүү жана жаңыдан түзүлгөн жаш үй-бүлөлөргө басым жасоо менен калкты маалымдоону улантуу зарыл.

Киришүү. Кургак учук – дүйнөдө, анын ичинде Кыргыз Республикасында да ден-соолукка олуттуу көйгөйлөрдү жаратуучу олуттуу жугуштуу оорулардын бири. Кургак учук менен ийгиликтүү күрөшүү
үчүн так диагнозду, натыйжалуу дарылоону жана лабораториялык маалыматтык системаларды (ЛБС) колдонуу менен кылдат мониторинг жүргүзүү талап кылынат. Изилдөөнүн максаты – Кыргыз Республикасынын кургак учукка каршы кызматынын лабораторияларында лабораториялык маалымат системасын киргизүүнүн натыйжалуулугун баалоо. Материалдар жана ыкмалар. 2019-жылы USAIDдин колдоосу менен кургак учук боюнча маалыматтарды чогултуу, талдоо, мониторинг жүргүзүү жана сактоо үчүн Кыргыз Республикасынын кургак учукка
каршы кызматынын лабораторияларында лабораториялык маалыматтарды башкаруунун маалыматтык системасы (ЛМБМС) ишке киргизилген. Натыйжалар жана талдоо. Лабораториялык маалыматты башкаруу системасы 9 аймактык деңгээлдеги лабораторияларда жана 72 райондук деңгээлдеги лабораторияларда ишке ашырылган. 2023-жылы (95%), 2021-жылга (50%) салыштырганда, дарылоого чейин культурага үлгүлөрдү берүү жакшырган. Лабораториялык маалымат системасын ишке киргизүү кургак учукка мониторинг жүргүзүүнү жакшыртты.
Жыйынтыгы. Лабораториялык маалыматтык системаны лабораторияларга киргизүү автоматташтырууга жана адистештирилген программалык камсыздоону колдонууга мүмкүндүк берди, бул маалыматтарды иштеп чыгуу, талдоо жана сактоо процессин өркүндөтүүгө, кургак
учукка каршы анализдердин жыйынтыктарынын сапатын жана лабораториянын өндүрүмдүүлүгүн жогорулатууга өбөлгө түздү.

Киришүү. Кургак учук лабораторияларындагы биологиялык коопсуздук персоналды, пациенттерди жана айлана-чөйрөнү кургак учук микобактериясы менен иштөө менен байланышкан биологиялык тобокелдиктерден коргоонун маанилүү аспектиси болуп саналат. Кургак учук коомдук саламаттыкты сактоонун олуттуу көйгөйү бойдон калууда Кыргыз Республикасынын шартында биологиялык коопсуз дуктун тобокелдиктерин системалуу баалоону жана мониторингди киргизүү өзгөчө актуалдуу болуп саналат. Биологиялык тобокелдиктерди башкаруунун негизи болуп аларды идентификациялоо, кесепеттеринин ыктымалдуулугун жана оордугун талдоо, контролдоо страте
гиясын иштеп чыгуу саналат. Изилдөөнүн максаты Кыргыз Республикасында кургак учуктун диагностикалык лабораториялары үчүн биокоопсуздук тобокелдигин баалоо системасын иштеп чыгуу жана ишке ашыруу болгон. Милдеттерге стандарттык операциялык процедураларды (СОП) иштеп чыгуу, аларды колдонууга мониторинг жүргүзүү, натыйжаларды талдоо жана лабораториялык булгануу тобокелдиктерин азайтуу боюнча сунуштарды иштеп чыгуу кирет. Материалдар жана ыкмалар. Тобокелдиктерди баалоо үчүн ДСУнун (LBM4) сунуштарына негизделген Excel форматындагы электрондук матрица колдонулган. Матрица тобокелдиктерди ыктымалдуулуктун (төмөн, орто, жогорку) жана кесепеттеринин оордугуна (майда, орточо, оор) жараша классификациялаган. Негизги этаптарга төмөнкүлөр кирет: лабораториялык циклдин этаптары боюнча маалыматтарды чогултуу; деңгээлди берүү менен тобокелдикти баалоо; контролдоо чараларын иштеп чыгуу; чаралардын натыйжалуулугун ишке ашыруу
жана талдоо. Натыйжалар жана талдоо. Аналитикалык этапта 7 негизги тобокелдиктер аныкталган, анын ичинде жабдуулардын бузулушу (автоклавдар, биологиялык коопсуздук шкафтары) жана персоналдын каталары.
Аналитикага чейинки этапта үлгүлөрдү ташуу жана сактоо менен байланышкан 6 тобокелдик аныкталган. Пост-аналитикалык этапта 5 тобокелдик аныкталган, анын ичинде маалыматтардын жоголушу жана документтештирилген каталар. Аналитикага чейинки 14, аналитикалык 15 жана аналитикадан кийинки этаптар үчүн 7 контролдук иш-чара
ишке ашырылган. Чаралардын эффективдуулугу окуялардын санынын кыскарышы менен ырасталды. Инфраструктураны модернизациялоо үчүн кошумча каржылоого муктаждык бар. Жыйынтыгы. Жабдууларды үзгүлтүксүз тейлөө жана персоналды окутуу олуттуу инциденттердин ыктымалдыгын азайтат. Эл аралык стандарттарды (ISO 35001, ДСУнун сунуштары) Кыргыз Республикасынын региондук шарттарына ылайыкташтыруу зарыл. Биологиялык коопсуздук системасын модернизациялоо үчүн саясий колдоо жана ресурстарды бөлүштүрүү абдан маанилүү. Иштелип чыккан SOP жана тобокелдиктерди баалоо матрицасы Борбордук Азиянын башка
өлкөлөрү үчүн үлгү боло алат.

Киришүү. Кант диабети (КД) глобалдык медициналык-социалдык көйгөй жана Кыргыз Республикасынын улуттук саламаттык сактоо тутумдары үчүн биринчи кезектеги приоритет болуп саналат. Изилдөөнүн максаты: Кыргыз Республикасынын Талас облусунун клиникалык диагностикалык лабораторияларына (КДЛ) гликацияланган гемоглобинди (Hb1Ac) киргизүүнүн натыйжаларына баа берүү. Материалдар жана ыкмалар. Клиникалык диагностикалык лабораторияда кан үлгүлөрү фотометрикалык жана иммунофлуоресценттик изилдөө ыкмаларын колдонуу менен гликацияланган гемоглобинге (ГГ) Hb1Ac анализи жүргүзүлөт. Приборлор кан үлгүлөрүн изилдөө
үчүн колдонулат; биохимиялык анализатор Mindray BS-240 жана флуоресценттик анализатор Finecare FIA Meter Plus. Изилдөөнүн предмети сапат элементтери болгон: персонал, жабдуулар, документтер/талдоо
каттоо журналдары, процессти көзөмөлдөө. Клиникалык диагностикалык лабораторияларда маалыматтарды талдоо үчүн Лабораториялык маалымат системасы (LIS) Ilab колдонулат. ГГ журналдарынан алынган
маалыматтарды талдоо 2022-2023-жылдар аралыгында жүргүзүлгөн. Натыйжалар жана талдоо. Кант диабети боюнча изилдөөлөр Кыргыз Республикасынын Талас облусунун алты саламаттыкты сактоо мекемесинде, клиникалык диагностикалык лабораторияларда (КДЛ), Манас, Айтматов, Бакай-Ата жана Талас 4 жалпы дарыгерлик практикалык борборлордо, ошондой эле Талас шаарындагы 2 - Үй-бүлөлүк дарыгерлер борборунда (ҮБДБ) жүргүзүлгөн (Талас облустук бириккен ооруканасы – ТООБ жана Талас облустук үй-бүлөлүк дарыгерлер
борбору – ТОYБДБ). Жалпысынан 2022-жылы кант диабети менен 2730 бейтап, 2023-жылы 2864 адам болгон. Жыйынтыгы. Талас районунун лабораторияларындагы иштин сапаты кадрдык ресурстардын жеткиликтүүлүгүнө жараша болот: мисалы, Манас районундагы төрт жалпы дарыгерлик практика борборунан бир да дарыгер жок, ал эми дарыгерлердин штаттык бирдигинин абалы Талас облустук бириккен ооруканасында жакшыраак аныкталган (5 дарыгер-лаборант). Лабораториялык маалыматтык тутумдун эффективдүү иштеши үчүн Интернетке туруктуу жетүү керек, ал эми документацияны жүргүзүү жана үлгүлөрдүн анализинин натыйжаларына мониторинг жүргүзүү үчүн штрих-код системасын киргизүү зарыл. Кант диабети боюнча тестирлөөнүн сапатын жогорулатуу үчүн клиникалык диагностикалык лабораториялардын кызматкерлерин ISO 15189 эл аралык стандартына ылайык валидация жана верификация ыкмаларына үйрөтүү зарыл.

Киришүү. Антибактериалдык препараттар жугуштуу ооруларды дарылоодо маанилүү ролду ойнойт жана цефалоспорин тибиндеги антибактериалдык препараттар антибиотиктердин эң кеңири колдонулган топторунун бири болуп саналат. Жугуштуу оорулардын таралышынын, ошондой эле Кыргыз Республикасында антибиотиктерди, анын ичинде цефалоспориндерди рационалдуу эмес колдонуунун көбөйүшүнүн шарттарында өсүү тенденциясы байкалууда. Бул макалада цефалоспорин сериясындагы антибактериалдык препараттар рыногунун структуралык анализи жүргүзүлүп, анын номенклатуралык жана топтук өзгөчөлүктөрү каралат.
Изилдөөнүн максаты. Катталган цефалоспорин тибиндеги антибактериалдык препараттарга структуралык анализ жүргүзүү.
Материалдар жана ыкмалар. Изилдөө жүргүзүү үчүн контент-талдоо, салыштыруу, рейтингдөө ыкмалары колдонулду. Талдоо үчүн негизги материал катары 2024-жылга Кыргыз Республикасынын дары-дармек каражаттарынын мамлекеттик реестринин маалыматтары пайдаланылды, аларда катталган антибактериалдык препараттар, анын ичинде соода аталыштары, дары формалары, дозалары, өндүрүүчүлөр, өндү рүүчү өлкөлөр жөнүндө маалыматтар камтылган. Натыйжалар. Расмий маалымат булактарынан маалыматтарды казып алуу жолу менен-Кыргыз Республикасынын дары-дармек каражаттарынын мамлекеттик реестри антибиотиктердин тизмеси түзүлгөн, ал 55 соода аталышын (СА), 36 эл аралык патенттелбеген аталышты (ЭПА) жана ар кандай дары-дармек формаларындагы 22 препаратты камтыйт. Кыргыз Республикасынын ДК мамлекеттик реестринин маалыматтары боюнча 2024-жылга карата 625 антибиотик катталган (дарыпрепараттарынын соода аталыштарын, чыгаруу формаларын, доза ларын, өндүрүүчү фирмаларды, өндүрүш өлкөлөрүн эске алуу менен). Катталгандардын ичинен 20,6% пенициллиндер тобуна, 27,7% лоспориндерге, 14,5% хинолондорго, 5,3% аминогликозиддерге, 12,8% макролиддерге, 2,8% тетрациклиндерге жана 16,3% антибактериалдык препараттардын башка топторуна туура келет. Катталган цефалоспорин сериясындагы бактерияга каршы препараттардын ассортиментинин структурасында муундар боюнча салыштырмалуу чоңдукта бөлүштүрүүнү төмөнкүчө чагылдырууга болот (ЭПАны эске алуу менен): 1-муун – 11% (цефазолин); 2 – муун-15% (цефуроксим); 3-муун -62% (цефтриаксон, цефотаксим, цефтазидим, цефоперезон); 4-муун12% (цефипим).
Жыйынтыгы. 2024-жылга уруксат берилген ДК реестри боюнча Кыргыз Республикасында катталган антибиотиктердин ассортиментине
жүргүзүлгөн контент-талдоо антибактериалдык препараттардын фармацевтикалык рыногунун структураланган жана толук сүрөтү жөнүндө тыянак чыгарууга мүмкүндүк берет. Өлкөнүн рыногунда антибиотиктердин ашыкча түрдүүлүгү жана саны алардын медициналык практикада туура эмес колдонулушуна тынчсызданууну жаратууда. Мунун баары микроорганизмдердин антибиотиктерге туруктуулугунун
өсүшүнө алып келет.

Киришүү. Кандын стерилдүүлүгүн изилдөө сепсис жана бактериемия сыяктуу оор жугуштуу оорулардын диагностикасында негизги этап болуп саналат. Диагностиканын натыйжалуулугу колдонулган азык
чөйрөлөрүнүн сапатына түздөн-түз байланыштуу. Антибиотиктерге туруктуулук өсүп жаткан шартта жана ооруканадагы инфекциялар кеңири жайылып жаткан учурда патогендерди өз убагында жана так аныктоо өтө маанилүү. Изилдөөнүн максаты. Коммерциялык азык чөйрөлөрүнүн (TDR Resin Aerobic, TDR Resin Anaerobic, МПБ кошулган ППА чөйрөсү) кандын стерилдүүлүгүн аныктоодогу натыйжалуулугун баалоо жана алардын сезимталдыгы, тактыгы жана патогендерди аныктоо ылдамдыгы боюнча анализ жүргүзүү. Материалдар жана ыкмалар. Жалпысынан 732 кан үлгүсү талданган, алардын ичинен 480и 2023-жылы, 252си 2024-жылы чогултулган.
Изилдөө Республикалык клиникалык жугуштуу оорулар ооруканасынын клиникалык-диагностикалык лабораториясында жүргүзүлгөн. Классикалык микробиологиялык ыкмалар колдонулган: азык чөйрө
лөрүнө себүү, инкубациялоо, микроорганизмдерди идентификациялоо жана алардын аныкталуу убактысын белгилөө. Аэробдук жана анаэробдук шарттар да эске алынган. Жыйынтыктар. Коммерциялык чөйрөлөрдү колдонуу патогендерди аныктоо убактысын кыскартты жана диагностиканын тактыгын жогорулатууга жардам берди. TDR Resin чөйрөлөрү аэробдук жана анаэробдук микроорганизмдерди аныктоодо өзгөчө жогорку натыйжалу
улук көрсөттү. Бардык үч чөйрө жогорку сезимталдыкты, тактыкты жана сырткы факторлорго туруктуулукту көрсөттү.
Жыйынтык. Коммерциялык азык чөйрөлөрүн клиникалык практикага киргизүү лабораториялык диагностиканын сапатын жогорулатат, бактериемияны эрте аныктоого жана дарылоону өз убагында баштоого өбөлгө түзөт.

The Guidelines present the basic mechanism for ethical regulation of biomedical research at the university level. They describe the role and authorities of the local ethics committee of the university, as well as the procedures for ethical review of biomedical research. The purpose of the Guidelines is to help researchers successfully pass the ethical review and obtain approval from the local ethics committee of the university to do research studies. The Guidelines is intended for researchers who plan to do biomedical research involving humans as research subjects or experiments on laboratory animals, as well as the implementation of the results of scientific and technical developments in medical practice. The Guidelines, first published in print in 2015, are currently being republished as an article in a scientific journal in order to expand access to the material and ensure its relevance for the professional community.