№2 (2022)

Бул ретроспективдүү когорттук изилдөө 2019-2020-жылдары катталган кургак учуктун бардык учурларын камтыган (11908 учур). Кургак учуктун козгогучунун ар кандай штаммдарынын кургак учукка каршы дарыларга туруктуулугун изилдөө менен дары-дармек каражаттарына сезгичтик тестинин камтылышына талдоо жүргүзүлдү. Каттоо бланктарынан дары-дармектерге сезгичтик тестинин натыйжалары менен кургак учук формасы боюнча бөлүнгөн маалыматтар алынды.
Өлкөдөгү COVID-19 пандемиясы кургак учукту аныктоого терс таасирин тийгизди – жалпысынан 2020-жылы 32,2%га азайды, ал эми 2-кварталында 49%га (р<0,001, ꭓ²), республиканын бардык аймактарында 16,3%тен 40%ке чейин төмөндөгөн.
Кургак учуктун бардык катталган учурларын кургак учукка каршы дарыларга туруктуулугун изилдөө менен камтуу 46% гана түзөт. Кургак учуктун бактериологиялык тастыкталышы 2019-2020-жылдары болгону 56,9% жана 59,4% түзгөн, COVID-19 бул көрсөткүчкө таасирин тийгизген эмес (р>0,05).
COVID-19 абалы кургак учуктун өпкөдөн тышкары формаларында диагнозду ырастоого терс таасирин тийгизген (p<0,001, ꭓ², OR=2,9, 95% CI 2,6-3,3), өпкө түрлөрүнө караганда 2,9-3,8 эсе төмөн (60,1% жана 2019-2020-жылдары 61,8%, p<0,001, ꭓ², OR=3,8, 95% CI 3,2-4,4).
Кургак учукка каршы дарыларга туруктуулугун изилделген бейтаптардын басымдуу көпчүлүгү (61,4% жана 59,2%) MBT штаммдарына ээ, алардын арасында 37,6% жана 35,0% M/XDR менен. Ар бир бешинчи пациентте патогендин көп туруктуулугу бар штаммдар табылган.

Дары-дармек аллергиясы (ДА) - көп дарыга туруктуу кургак учук (КДТ КУ) дагы терс көрүнүштөрдүн
негизги түрлөрүнүн бири. Аллергиялык реакция цитокиндердин (ЦТ) таасиринен пайда болот. Изилдөөнүн мак-
саты: ДА менен КДТ КУ менен ооруган пациенттерде IL-4, IL-6 интерлейкиндеринин жана цитокин балансынын
(ЦБ) өндүрүшүн изилдөө болгон. Материалдар жана ыкмалар: изилдөөнүн объектиси болуп клиникалык бел-
гилери боюнча кургак учукка каршы препараттарды алууда ДА менен КДТ КУ менен ооруган 80 бейтап алынды.
Бул бейтаптар кургак учукка каршы химиотерапияны төмөнкү схемалар боюнча алышкан: стандарттуу дарылоо
режими (СР) - 50/62,5%, кыска мөөнөттүү режим (КР) - 10/12,5% жана жеке режим (ЖР) - 20/25,0% оорулуулар-
дын. Бейтаптардын орточо жашы 34,0±3,8 жашты түздү. Изилдөөчү материал кан сывороткасы болуп саналат.
Изилдөө методу – ферменттик иммуносорбенттик анализ («Сэндвич методу»), «Awareness Technology» аппара-
турасы жана «Vector-Best» реагент комплекттери. Сезгенүүгө каршы IL-4 жана сезгенүүгө каршы IL-6 спонтандык
өндүрүшү изилденген. Перспективдүү жана ретроспективдүү изилдөө жүргүзүлдү. Статистикалык иштетүү
SPSS16.0 программалык пакетин колдонуу менен ишке ашырылган. Натыйжалар. Изилдөөнүн төмөнкүдөй на-
тыйжалары алынды: IL-6 концентрациясы 38/47,5% нормадан ашты, IL-4 2/2,5% КДТ КУ менен ооруган 80 оору-
лууда (р<0,05). СР жана ЖР менен ооруган бейтаптарда IL-4 жана IL-6 (p<0.05) ортосунда статистикалык айырма
бар. ЦБ болгон: СР (18,1±3,0/1,3±0,1=13,9), ЖР (31,4±5,8/2,7±0,2=11,8) жана КР (15,3±4,5/3,2±0,3=4,8). Демек,
СР менен дарылоо учурунда эң активдүү аллергиялык сезгенүү реакциясы (ЦБ=13,9) байкалган, бул дарылоонун
терс натыйжаларына алып келиши мүмкүн. Бул ДА менен ооруган бейтаптарда кургак учукка каршы дары-дар-
мектер менен дарыланган КДТ КУ менен ооруган бейтаптарда орточо ЦБ жогору экени аныкталган (11,1).Жы-
йынтыгы. IL-4, IL-6 жана ЦБ (IL-6/IL-4) өндүрүшүн изилдөө КДТ КУ менен ооруган ДАсы бар аллергиялык
сезгенүү реакциясынын активдүүлүгүн баалоого өбөлгө түзөт.

Макалада көп дарыларга туруктуу кургак учугу бар бейтаптарды дарылоо терапиясынын
эффективдүүлүгү, ошондой эле кыска мөөнөттүү жана жекече режимде РТ/КДТ кургак учугун дарылоонун
ийгиликтүү көрсөткүчтөрү жөнүндө маалыматтар берилген. Макалада кургак учуктун козгогучунун дарыга ту-
руктуулугу боюнча кырдаал баяндалып, көп дарыга туруктуу өпкө кургак учугу менен ооруган адамдарда кургак
учукка каршы терапиянын натыйжалуулугу жөнүндө маалыматтар, ошондой эле кыска мөөнөттүү жана жеке ре-
жимдерде РТ/КДТ кургак учукту дарылоонун ийгиликтүү көрсөткүчтөрү келтирилген. РТ/КДТ/КеДТ кургак учук
менен ооругандарды дарылоо менен камтуу көрсөт күчтөрү, өпкө жана өпкөдөн тышкары формалардын үлүшү,
жаш - жыныстык түзүлүшү, мурда дарыланган жана жаңы учурлардын категориялары изилденген. Дарыга сез-
гичтиктин ар кандай тесттери менен тастыкталган учурлар тобу боюнча маалыматтар келтирилген. 2019-2020 -
жылдары КУ жана АИВ коинфекциясы менен ооругандардын өсүү көрсөткүчтөрүн изилдөөгө COVID-19 панде-
миясына байланыштуу чектөөлөрдөн улам оорулуулардын антиретровирустук терапияга жетүүсүнүн маанилүү
ролу белгиленди. Изилдөөнүн жыйынтыгы боюнча Жалал-Абад, Ош облустарында, ЖАМК жана Ош шаарында
кургак учук учурларынын үлүшүнүн анык эмес өсүшү аныкталды, алардын ичинен Ош облусунда кеңири дарыга
туруктуу кургак учуктук үлүшү 2 эседен ашык көбөйдү. Натыйжаларды талдоодо башка режимдерге караганда
РТ/КДТ кургак учукту дарылоонун ийгилигинин жогорку көрсөткүчтөрүнүн себеби боюнча кыска мөөнөттүү
дарылоо режимдерин камтууну көбөйтүү зарылдыгын көрсөттү. Бирок, Кыргыз Республикасында өлкө боюнча
кыска мөөнөттүү инновациялык режимдер менен камтуу пайызы 12% дан ашпайт. РТ/КДТ кургак учукту дары-
лоонун ийгилиги кыска мөөнөттүү жана жеке режимдерде Bdq/Dlm менен чоогу болгондугуна байланыштуу
болгон. Кеңири дарыга туруктуу кургак учукту дарылоонун натыйжалуулугу жаңы дары-дармектер менен жекече
режим терапиясында дарылоо аларды кошпогонго караганда жогору көрсөткүчтөрдү түзөт.

Өпкөдөн тышкаркы кургак учуктун өз убагында микробиологиялык диагностикалоо жана молекулярдык-генетикалык методдорду колдонуу проблемасынын актуалдуулугу өзүнүн маанисин сактап калууда.
Изилдөөнүн максаты - кургак учуктун өпкөдөн тышкаркы формасы менен ооруган бейтаптардын клиникалык
материалынан бөлүнүп алынган үлгүлөрдү резекциялоонун микробиологиялык, молекулярдык-генетикалык жана
гистологиялык ыкмалары менен МБТнын кургак учукка каршы дарыларга сезгичтигин/резистенттүүлүгүн текшерүүнүн натыйжаларын салыштыруу. Изилдөө үчүн № 8 «Кургак учуктун активдүү оорулары жөнүндө» мамлекеттик отчеттуулук формалары жана № 089 / у-түб «Кургак учук менен ооруган бейтаптын билдирүүсү»,
ТБ 06 каттоо формалары - таблица 3б пайдаланылды: «Дары-дармектерге сезгичтигин текшерүүнүн натыйжалары
2021-жылы Улуттук фтизиатрия борборунда дарыланган өпкөдөн тышкары кургак учук менен ооруган 104 бей-
таптын өпкөдөн тышкаркы кургак учук менен ооругандардын биринчи жана экинчи катардагы дары-дармектерине, ТБ-06 № 003/У каттоо формасы (болжол менен оорунун тарыхы). Колдонулду Hine тестинин молеку
лярдык-генетикалык ыкмасын колдонуу микроскопия жана өстүрүү методдору менен салыштырганда MBT аныктоо үчүн оң натыйжалардын жогорку пайызын алууга мүмкүндүк берди. Hine тестинин бул оң натыйжаларын салыштырганда абдан ишенимдүү жыйынтыктар табылган. MBT штаммдарынын биринчи катардагы дары-дармектерге туруктуулугунун тестин изилдөөдө, ПЛУ жана КДТ менен биринчи катардагы дарыларга сезгичтиги
сакталган MBT штаммдарын аныктоодо эки маданий ыкмага карата Хейн-тест ыкмасынын ортосунда олуттуу айырмачылыктар болгон жок. Hine тестинин бул оң натыйжаларын салыштырганда, абдан ишенимдүү жыйынтыктар табылган. Ошентип, маданий Levenshtein-Йенсен менен салыштырганда олуттуу айырмачылыктар байкалды.

Изилдөөнүн максаты - өпкөдөн тышкары кургак учук (КУ) оорусунун көп дарыга туруктуу (КДТ)
КУ бейтаптардын ар түрдүү профилдеги патогенге каршылыгынын талдоо жүргүзүү болду. Көп дарыга турууктуу
КУ оорусунун таралышын изилдөө үчүн мамлекеттик отчеттук түрү 003/у (өпкөдөн тышкаркы бейтаптын тарыхы
жана Улуттук референт лабораториясынын электрондук маалымат базасы) пайдаланылды. Дарыга туруктуулугун
(ДТ) текшерүү жыйынтыгында ДТ КУ козгогуч штамдары эң чоң үлүштүү 43 (61,4%) түздү. Полирезситенттик
тестин жыйынтыгы 25 (35,7%) көрсөттү. КУ кеңири дарыга туруктуу козгогуч штаммы эки учурда – 2,9% анык-
талды. Ошондуктан DOTS стратегиясын өнүктүрүүдө оорунун көрсөткүчү, таралышы жана өлүмүнүн
төмөндөшүнө карабастан, Кыргыз Республикасында өпкөдөн тышкаркы кургак учук менен ооруган бейтаптардын
арасында көп дарыга туруктуу кургак учуктун денгээли жогорку көрсөткүчтү түздү.

Жогорку жалпы иммуноглобулин Е (IgE) деңгээли аллергиялык реакциянын жогорку ыктымалдыгын
көрсөтөт. Изилдөөнүн максаты: изилдөөнүн максаты кургак учуктун көп дарыга туруктуулугу (КДТ-КУ) менен
ооруган пациенттерде жалпы IgE сандык аныктоо аркылуу дары аллергиясын (ДА) аныктоо болгон. Материал
жана ыкмалар. Изилдөөнүн объектиси болуп ДA клиникалык белгилери бар КДТ-КУ менен ооруган 80 бейтап
болгон. Стандарттык дарылоо тобунда (СТ): 50/62,5% КДТ-КУ менен ооругандар - 23/46,0% аялдар жана 27/54,0%
эркектер, орточо жаш - 34,9±2,8 жаш. Индивидуалдык дарылоо тобунда (ИТ): 20/25,0% адамдар - 6/30,0% эркектер
жана 14/70,0% аялдар, 36,0±3,5 жаш. Кыска мөөнөттүү тобунда (КТ) менен топто: 10/12,5% бейтаптар - 2/20,0%
эркектер жана 8/80,0% аялдар, 31,0±5,2 жаш. Изилдөөчү материал кан тундурмасы болуп саналат. Изилдөө методу
– ферменттик иммуносорбенттик анализ (ИФА). Дизайн: келечектүү жана ретроспективдүү изилдөө. Статисти-
калык иштетүү үчүн SPSS16.0 программалык пакети колдонулган. Натыйжалар. IgE жогорку деңгээли менен
ДA болушу КДТ-КУ менен ооругандардын 39/48,8%да аныкталган. СТ дарылоодо, ИТ жана КТ менен салыш-
тырганда IgE эң жогорку деңгээли (423,2±62,7 МЕ/мл) белгиленген. ДA менен ооруган КДТ-КУ бейтаптарындагы
IgE концентрациясы ДA жок КДТ-КУ бейтаптарындагы IgE деңгээлине салыштырмалуу кыйла жогору (p<0,05).
ДА менен ооруган КДТ-КУ бейтаптарындагы IgE концентрациясы өпкө кургак учугу менен ооруган дары-дар-
мектерге сезгич микобактериялар жана ДА менен ооруган бейтаптардагы IgE деңгээлине салыштырмалуу кыйла
жогору (p<0,05). Жыйынтык. Жалпы спецификалык эмес IgE концентрациясын сандык аныктоо КДТ-КУ менен
ооруган бейтаптарда ДАны аныктоодо колдонулушу мүмкүн.

Балдардын кургак учук оорусу өпкөдөн тышкаркы жайгашуусу, бактериялардын сейрек жана аз
бөлүнүп чыгышы менен мүнөздөлөт. Бүткүл дүйнөлүк саламаттык сактоо уюму (ВОЗ) кургак учукту аныктоо
натыйжалуулугун жогорулатуу үчүн болгон жеткиликтүү диагностикалык материалдарды лабораториялык ык-
малардын бардык түрүн колдонуу менен текшерүүнү сунуштайт. Бул изилдөөнүн максаты балдардагы кургак
учук микобактериясын аныктоодо диагностикалык материалдардын ар түрдүү үлгүлөрүнүн маалыматтык маз-
мунун изилдөө болгон. Материалдар жана ыкмалар. 2017-2021-жылдар аралыгында 15 жашка чейинки 1676
баланы кургак учук микобактериясына Улуттук фтизиатрия борборунун Республикалык референттик лабора то-
риясы тарабынан жүргүзүлгөн микробиологиялык изилдөөлөрдүн ретроспективдик талдоолорунун жыйынтыгы
болгон. Натыйжалар. Маалыматтулугу боюнча эщ жогору болгон үлгүлөр биопсиялар/кесиндилер, жара те-
шикчеден чыккан ириң, бронхиалдык жуулмалар жана жүлүн суюктугу болгон. Салыштырмалуу Кургак учукту
културалдык(MGIT, LJ) жана микроскопиялык жолдор менен аныктоого караганда тез аныктоо молекулярдык
диагностикалык ыкмаларынын (Xpert MTB/RIF, GenoTypeMDRTB plus) сезгичтиги жогору болгон. Жыйынтык
тар. Балдар кургак учугун лабораториялык түрдө аныктоодо диагностикалык материалдардын түрдүү
үлгүлөрүнүн жалпы маалыматтык мазмуну 11,4% түздү. Алдынкы диагностикалык тест катары кургак учук ди-
агнозун тактоо жана туура дарылоону баштоо үчүн тез молекулярдык методдор сунушталат.

Иммундук статустун параметрлери жана кургак учук микобактериясын (M. tuberculosis) Левенштейн-
Йенсен чөйрөсүндө эмдөөнүн натыйжалары химиотерапия учурунда өпкө кургак учугу (ϴКУ) менен жаңы анык-
талган бейтаптарда салыштырылган. Ооруканага дарыланууга түшкөндө 51 бейтап текшерүүдөн өткөн.
Изилдөөнүн материалы ϴКУ менен ооругандардын какырыгы жана каны болгон. M. tuberculosis аныктоо үчүн
методдор колдонулган: полимераздык чынжыр реакциясы (ПЧР) жана Левенштейн - Йенсендин азык чөйрөсүнө
эмдөө. ПЧР үчүн күчөтүү T1 термикалык циклинде (Biometra) жүргүзүлгөн. Иммунитет CD3+, CD4+, CD8+,
CD19+ моноклоналдык антителолору менен кыйыр иммунофлуоресценттик реакция (КИР) ыкмасы менен изил-
денип, CD4+/CD8+ (иммун жөнгө салуу индекси - ИЖСИ) катышы эсептелген. Перспективдүү изилдөө
жүргүзүлдү. SPSS16.0 программаларын колдонуу менен статистикалык иштетүү. Фишердин бурчтук трансфор-
мациясынын φ мааниси аныкталды жана ИИ ишеним интервалдары эсептелди (M±tm; t=2,0; p<0,05). Изилдөөнүн
жыйынтыгы боюнча ϴКУ менен ооругандардын бардыгында ПЧРдин жардамы менен M. tuberculosis бар экен-
диги аныкталган. Маданий ыкманын оң натыйжасы (эмдөө+) 38/74,5% текшерилген 51 ϴКУ менен кабыл алын-
ганда байкалган. 2 айлык химиотерапиядан кийин: ПЧР+ бардык текшерилген θКУ менен ооруган пациенттерде,
культура+ 23 пациенттин 11/47,8%ында аныкталган. ПЧР менен культураны бирге колдонуу химиотерапия учу-
рунда M. tuberculosis аныктоонун азайгандыгын көрсөттү (p<0,05). Кабыл алууда культураны колдонуу менен
M. tuberculosis 74,5% табылган. 2 ай дарылоодон кийин - 47,8% M. tuberculosis. Эмдөө-позитивдүү топто химио-
терапия курсунда клеткалык иммунитеттин көпчүлүк параметрлеринин (CD3+, CD4+, CD8+) жогорулашы
(р<0,05) байкалган. Эмдөө-терс топто CD3+ жана ИЖСИ өсүшү (p<0,05) байкалган. Ошентип, изилдөөлөр клет-
калык иммунитетти изилдөөнүн натыйжалары менен кургак учуктун M. tuberculosisсын азыктандыруучу чөйрөдө
өстүрүүнүн ортосундагы байланышты көрсөттү.

Кыргызстан кургак учуктун дарыга туруктуу формасынын көрсөткүчтөрү боюнча дүйнө өлкөлөрдун
сап башында турат. Кургак учук менен ооруп калуу коркунучу бар адамдар көбүнчө жетүүгө кыйын болгон топ-
тордун арасында болушат, бул аларга медициналык кызмат алууну кыйындатат. Изилдөө кургак учук менен оору-
гандардын текшерилүүсүнө жана дарыланууну аяктоого көмөктөшүүчү факторлорду жана тоскоолдуктарды,
кургак учук менен ооруган бейтаптарды жана алардын үй-бүлөлөрүн кодулоонун жана басмырлоонун себептерин
жана түрлөрүн, ошондой эле калк арасында кургак учук жөнүндө туура эмес маалыматтарды аныктады.

Кыргызстанда кургак учукка каршы кызмат көрсөтүүнүн сапатына баа берүү жүргүзүлдү (QTSA),
анын ичинде COVID-19дун кургак учук кызматына таасирин баалоо үчүн атайын модуль камтылган. Бул баало-
онун натыйжалары кургак учукка каршы кызматтардын ири жана ар жер жерлерде үзгүлтүккө учурашын, анын
ичинде кургак учукка каршы ресурстарды COVID-19ду жоюу чараларына кайра бөлүштүрүү, кургак учук менен
ооругандарды аныктоо жана дарылоо боюнча аракеттердин чектелгендигин жана инфекцияны көзөмөлдөөгө кан-
дайдыр бир таасир тийгизгендигин көрсөтүп турат. Мындан тышкары, баалоонун натыйжалары COVID-19дун
кургак учукка каршы кызмат көрсөтүүлөргө, анын ичинде бейтапка багытталган кызматтарга тийгизген таасирин
азайтуу боюнча көрүлгөн чаралардын олуттуу кеңейгендигин көрсөтүп турат. Кургак учук менен күрөшүү системасына болгон таасирин чечүү үчүн күч-аракеттерди жана инвестицияларды кургак учукка каршы күрөшүүгө багыттоо сунушталат.

Киришүү. Бүткүл дүйнөлүк саламаттыкты сактоо уюмунун маалыматы боюнча Кыргыз Республикасы
кургак учуктун көп дарыга туруштук бере турган түрү жогору таралган 18 өлкөнүн катарына кирет. Кургак учук
инфекциясынын молекулярдык эпидемиологиясы, анын ичинде генетикалык ар түрдүүлүк, дарыларга молеку-
лярдык туруктуулуктун маркерлери жана Mycobacterium tuberculosis комплексинин Кыргыз Республикасындагы
штаммдарынын жугуу жолдору начар түшүнүлгөн. Бүтүндөй геномдук секвенирлөө (БГС) өлкөдө жүгүртүүдөгү
штаммдардын молекулярдык-генетикалык түзүлүшүн аныктоо үчүн колдонулган. Изилдөөнүн максаты -
изилдөөнүн максаты Кыргыз Республикасындагы микобактерия туберкулез комплексинин штаммдарынын мо-
лекулярдык-генетикалык мүнөздөмөлөрүн сүрөттөө. Материалдар жана методдор. Бүтүндөй геномду
секвенирлөө Улуттук фтизиатрия борборунун Улуттук референттик лабораториясында SNRL, Борстел, Герма-
ниянын көзөмөлүндө жүргүзүлдү. 2018 жана 2019-жылдары 475 МТБК изоляты сыналган. Секвендер MySeq
платформасында, Illuminа, АКШда өндүрүүчүнүн көрсөтмөлөрүнө ылайык аткарылган. MTBSeq протоколу са-
лыштырмалуу геномдук анализ жана "EvolView жана PhyResSe" онлайн инструменттери кургак учукка каршы
дарыларга туруштук берүүчү мутацияларды графикалык көрсөтүү жана экрандаштыруу үчүн колдонулган. Ста-
тистикалык талдоо үчүн Stata/IC 16.1 версиясы колдонулган. Натыйжалар. БГСди колдонуу менен МТБК по-
пуляциясынын структурасы Кыргыз Республикасындагы кообунчосу үч филогенетикалык линиядан (L) тураарын
көрсөттүк. Бул линиялар Coll, McNerney жана Niemann, Merker тарабынан классификацияланган L2 (Beijing), L3
(Delhi/CAS) жана L4 (Euro-American) болуп саналат. L2 штаммдары басымдуулук кылган (74,1%, 352/475), L3
жана L4 штаммдары тиешелүүлүгүнө жараша 0,8% (4/475) жана 25,1% (119/475) түзгөн. Андан кийин, биз L2
жана L4 штаммдарын бир нече МБТК сублинияларына классификацияладык. Beijing Central Asia (n=225), Beijing
Central Asia outbreak жана Beijing Europe/Russian W148 Outbreak (n=28) сублиниялык штаммдары башка L2 суб-
линиялык штаммдарына жана L4 сублиниялык штаммдарына салыштырмалуу эң кеңири таралган штаммдар
болуп саналат. Жыйынтыгы. БГС колдонуу менен Кыргыз Республикасында өпкө кургак учугу негизинен L2
(Beijing) штаммдарынан пайда болоорун көрсөттүк. Дарыларга туруктуулук L2 штаммдары менен да байланыш-
туу, бул L2 штаммдарынын өлкөдөгү кургак учуктун эпидемиологиясында маанилүү ролун баса белгилейт. Жал-
пысынан алганда, биздин натыйжалар Кыргыз Республикасындагы кургак учуктун молекулярдык
эпидемиологиясын жакшыраак түшүнүүгө мүмкүндүк берет жана өлкөдө кургак учуктун динамикасын ачыктоо
жана демек, аны контролдоо үчүн кошумча молекулярдык эпидемиологиялык изилдөөлөрдү талап кылат.

BPaL - Бедаквилин, Претоманид жана Линезолид – бул Бедаквилинден, жаны препарат Претоманид
жана Линезолидден турган жаңы толук кыска 6 айлық режим, дарыга туруктуу кургак учук (ДТ-КУ) менен оору-
гандарда изилдөөлөр катарында колдонууга Бүткүл дүйнѳлүк уюму менен бекитилген.
Жагдайга жалпы кароо жана жагдайга тоскоолдук кылуу ыкмалары жана ДT-KУ үчүн кыска жана кѳп убакытта
дарылоо режимдерине салыштырмалуу БПАЛ режимине ылайык бир бейтапты дарылоо үчүн дары-дармектердин
наркын баалоо жүргүзүлгѳн.
KNCVнин колдоосу менен Улуттук фтизиатрия борбору 2021-жылдан тартып Кыргыз Республикасында (КР)
БПАЛ режимин колдонууга даярдана баштады. Бул мезгилде Кыргыз Республикасында БПАЛды колдонуу
боюнча Колдонмо даярдалып, ага 2021-жылдын башында КР Саламаттык сактоо министрлиги кол койгон. Окутуу
материалдары даярдалды, алар боюнча кургак учукка каршы кызматтын бардык негизги адистери Борбордук
консилиумга жана Кара-Балта шаарындагы Республикалык Кургак учукка каршы ооруканага (РПТБ) басым жасоо
менен окутулду, анда бардык пациенттерди тез арада дарылоо пландаштырылган.
Жөнгө салуучу документациянын болушуна, окутуу, дары-дармектердин жана бейтаптардын болушуна караба-
стан, дарылоого кабыл алуу жай болуп жатат. Кийинки 3 жылда BPaL режимин ишке ашырылса мамлекет 460,000
АКШ долларга чейин сактай алат.
БПАЛ режиминде дарылоо өлкөгө ДТ-кургак учук менен ооруган бейтаптарды дарылоонун натыйжалуулугун
бир кыйла жогорулатууга жана Кыргыз Республикасында кургак учука каршы экинчи саптагы препараттарды
сатып алууга жумшалган мамлекеттик жана Глобалдык Фонддун каражатын рационалдуу пайдаланууга жардам
берет.

Дарыларга болгон терс реакциялар коомдук ден соолуктун олуттуу көйгөйү болуп саналат, ал эконо-
микалык кесепеттерге алып келет: бейтаптардын стационарда болуу мөөнөтүн узартуу, аларды токтотуу үчүн ко-
шумча дарыларды жана ресурстарды колдонуу менен дарылоо схемаларын кымбат баалуу резервдик дарылар
менен жекелештирүү зарылчылыгы келип чыгат. Кургак учукту дарылоодогу эң көйгөйлүү маселе – бул дарыло-
ону талаптагыдай сактабоо, анын узактыгына, татаалдыгына жана аны менен байланышкан жагымсыз окуяларга
байланыштуу, кургак учуктун көп дарыга туруштук берүүсүн дарылоонун кыйла татаал жана кымбат ыкмасын
тандоого алып келет. Бүткүл дүйнөлүк саламаттыкты сактоо уюмунун, саламаттыкты сактоо министрликтеринин
жана башкалардын кургак учукту дарылоонун жогорку эмгекти көп талап кылган программасын ишке ашыруу
боюнча кеңири глобалдуу аракеттерине карабастан, дарылоонун туура эмес сакталышы мамлекеттик медицина-
лык кызматкерлердин дарылоого түздөн-түз байкоо жүргүзүүсүн камтыйт.
Кургак учукту дарылоо төрттөн сегизге чейин дарыларды бир убакта жана узак мөөнөткө колдонууну камтыйт,
алардын ар бири мүмкүн болгон терс таасирлердин кеңири спектрине ээ. Кургак учукка каршы дарылардын көбү
белгилүү жана клиникалык сыноолордо изилденген. Бирок, териге исиркектердин чыгышы, ичтин оорушу, сарык,
шок, көрүүнүн начарлашы, угуунун начарлашы сыяктуу жагымсыз окуялардын айрым белгилери жана симптом-
дору бейтаптар үчүн дарыларды алууну токтотуп, жашоо сапатын төмөндөтүп, күнүмдүк иш-аракеттерди тата-
алданткан оор кесепеттерге алып келиши мүмкүн. Кыргыз Республикасынын 2020-2021-жылдарында келип
түшкөн билдирүү карталарынын / сары карточкалар негизинде кургак учук менен ооруган бейтаптарда дарыларга
терс реакциялардын пайда болуу жыштыгы изилденген.

Кургак учук менингити өпкөдөн тышкаркы кургак учуктун эң оор формаларынын бирине кирет. Ал
көп учурда оорулуулардын майып болушуна жана өлүмүнө алып келет. Кыргыз Республикасынын Саламаттык
сактоо министрлигине караштуу Улуттук фтизиатрия борборунун адистештирилген бөлүмүндө жаткан 95 бей-
таптын оорусунун тарыхы иш жүзүндө ретроспективдүү түрдө изилденген. Кургак учук менингити менен ооруган
бейтаптардын медициналык-социалдык мүнөздөмөлөрү, клиникалык жана лаборатордук изилдөө ыкмаларынын
көрсөткүчтөрү жана комплекстүү дарылоонун эффективдүүлүгү изилденген. Дээрлик бардык бейтаптарда мээнин
затынын бузулушунун белгилери (менингоэнцефалит) аныкталган, бул кургак учуктун кеч диагностикаланган-
дыгын көрсөтүп турат.
Кургак учуктун козгогучтарын жүлүндүн суюктугунан аныктодогу эң сезгич ыкма - молекулярдык-генетикалык
ыкмасы (GenXpert MTB/RIF) болуп чыкты. Кургак учук менингитинен болгон өлүмдүн жогорку көрсөткүчү бел-
гиленген (55,8%). Оорунун кеч аныкталышы, кургак учук процессинин жалпыланган формалары жана бейтап-
тардын кошумча оор дарттары орулуулардын өлүмүнүн негизги себептери болуп табылган.

Макалада COVID-19 пандемиясынын кургак учукка каршы иш-чараларды ишке ашырууга, атап айт-
канда Кыргыз Республикасы боюнча кургак учук учурларын аныктоого тийгизген таасири боюнча маалыматтар
баяндалган. Коюлган максатты чечүү үчүн Улуттук фтизиатрия борборунун информатика жана эпидемиология
бөлүмүнүн 2019-2021-жылдардагы отчеттук маалыматтары алынды. Анализге кургак учуктун катталган учур-
ларынын саны боюнча маалыматтар киргизилген, 2019-2021-жылдарда кургак учукка чалдыгуунун жана өлүүнүн
көрсөткүчтөрү 2020-жылы кургак учукка чалдыгуу жана өлүмдүүлүк катары эпидемиологиялык көрсөткүчтөр
2019-жылга салыштырмалуу кыйла төмөндөгөн: кургак учукка чалдыгуу көрсөткүчү 3,3 эсеге (78,9 дан 53,5 ке
чейин, ОШ=3,3, 95% ДИ 1,8-6,2, ре2 жана өлүм 3,9% деңгээлинде калып өзгөргөн жок). Кургак учук боюнча
оорулардын деңгээлинин кыйла төмөндөшү (32,2% га), треп-19 пандемиясына байланыштуу аныктоонун
төмөндөшү менен байланыштуу.Кургак учукка каршы кызмат пандемия учурунда кадрлар менен камсыз кылуу
кыйынчылыктарын көтөрүп, кургак учук менен ооруган бейтаптарды тейлөөнүн начарлашына алып келди. 2021-
жылы кургак учук менен ооругандыгы кургак учукту диагностикалоо процессинин жакшыргандыгын жана кат-
талган учурлардын санын көбөйтүүнү көрсөтөт (58,9 учур 100 миң калкка). Акыркы 4 жылда республикада кургак
учукка чалдыгуунун эң жогорку көрсөткүчү Чүй облусунда (124,2-88,2), андан кийин калкынын саны көп аймак-
тарда – Бишкек шаарында (88,8-59,7), Жалал-Абад облусунда (73,3-55,6) жана Ош облусунда (75,0-55,9), ал эми
эң төмөнкү көрсөткүч Ысык – Көл облусунда (48,9-37,5) байкалган.

Макалада 2015-жылдан 2020-жылга чейин жарандык сектор менен салыштырылып жаза аткаруу ту-
тумдагы кургак учуктун абалы, кургак учук менен ооругандардын жана өлүмдөрдүн динамикасы баяндалган.
Улуттук фтизиатрия борборунун Кыргыз Республикасынын жаза аткаруу тутуму боюнча эсепке алуу жана от-
четтуулук формаларынын маалыматтары колдонулган. 2015-жылы жаза аткаруу тутумунда кургак учук менен
ооругандардын деңгээли жалпысынан 100 000 калкка 2240,2 учурду түзүп, 2020-жылы 6 жылдын ичинде 28%
азайды, кургак учуктан каза болгондордун көрсөткүчү 14,2%г кыскарган. 2015-жылы жаза-аткаруу тутумунда
кургак учуктун жаңы учурлары рецидивге караганда 3,7 эсеге жана мурда дарыланган башка учурларга караганда
8,5 эсеге көп катталган (р <0,001, χ², OR=3,7, 95% CI 2,6-5,4 биринчи салыштырганд жана р <0,001, χ², OR=8,5,
95% CI 5,7-12,8 экинчиде). 5 жылдан кийин кургак учуктун жаңы учурларынын рецидивдер менен салыштыр-
ганда 8 эсеге (p <0,001, χ², OR=8,1, 95% CI 3,5-8,1) жана мурда дарыланган учурларга салыштырмалуу 11 эсеге
чейин олуттуу өсүшү байкалган (p<0,001, χ², OR=11,4, 95% CI 4,8-27,7).Кургак учуктун жаңы учурларынын
үлүшүнүн жакшырышы кургак учуктун эрте аныкталышынын жакшырышы жана камактагылардын арасында
тез-тез скринингден өтүшү менен тыгыз байланышта (анкета, көкүрөк клеткасынын рентгенографиясы жана тез
диагностикалык метод). Xpert-MTB/Rif менен катталган кургак учук менен ооругандардын камтуусу 69,5%ды
түзсө, 2020-жылы 83,8%ды түзгөн.

Бул макалада 2011-2020-жж. аралыгында Кыргыз Республикасында (КР) балдардын жана өспү
рүмдөрдүн кургак учук оорусу менен жабыркалануу эпидемиологиялык абалынын жана динамикасына баа
берүүнүн жыйынтыктары чагылдырылган. КР Саламаттык сактоо министрлигине (ССМ) караштуу Электрондук
саламаттыкты сактоо борборунун жана КР ССМ Улуттук фтизиатрия борборунун информатика жана эпидемио-
логия бөлүмүнөн КР, Чүй облусунда жана Бишкек ш., 11 ж. (2010-ж. 2020) статистикалык отчеттук маалыматтары
колдонулган. Балдардын жана өспүрүмдөрдүн кургак учук менен оорушунун негизги эпидемиологиялык
интенсивдүү көрсөткүчү талдоого алынып, балдар жана өспүрүмдөр арасында кургак учуктун таралышына ко-
ронавирустук инфекциянын (COVID-19) пандемиясынын таасири көрсөтүлгөн.КР, Чүй облусунда жана Бишкек
ш. балдар жана өспүрүмдөр арасында кургак учук менен ооругандардын көрсөткүчү жогорку деңгээлде калууда
жана бул көрсөткүчтүн акырындык менен төмөндөшү байкалууда. 2010-ж. салыштырмалуу, балдар жана өспү
рүмдөр арасында кургак учук менен ооругандардын эң олуттуу төмөндөшү 2017-ж. бери белгиленген. Бирок
2019-ж. салыштырмалуу 2020-ж. балдар жана өспүрүмдөр арасында кургак учук менен ооругандардын кескин
азайышы төмөндөө тенденциясына ээ, ошондуктан КР балдарда 46,8%, өспүрүмдөрдө 65,3%, Чүй облусунда бал-
дарда 46,8%, өспүрүмдөрдө 51,0% жана Бишкек ш. балдарда 73,5%, өспүрүмдөрдө 75,1% төмөндөгөн. Жалпысы
нан республикада, Чүй облусунда жана Бишкек ш. акыркы он жылда балдар жана өспүрүмдөр арасында кургак
учук менен ооругандардын азайышы байкалган. 2020-ж. бул көрсөткүчтүн бул (COVID-19) пандемиясына бай-
ланыштуу кескин төмөндөөшү байкалган.

Талданып жаткан 12 жылдын ичинде кургак учукка чалдыккандардын бул көрсөткүчү статистикалык
маанилүү өсүү тенденциясына ээ – 54,9 дан 59,2 р <0,001 ге чейин. Медициналык уюмдардын кызматкерлеринин
кургак учук менен оорушу 51,2-51,3 миң адиске, баштапкы медициналык-санитардык жардам беруу дарыгерле-
ринин кургак учукка чалдыгуу статистикалык жактан маанилүү тенденцияга ээ - 60,2-49,7 жана гана кургак
учукка каршы мекемеде (ПТО) – 274,8-84,3 чегинде болот. Акыркы 12 жылдын ичинде бардык медициналык
уюмдарда инфекциялык контролдоо чараларын активдүү киргизгенине карабастан, жалпы дарылоо тармагынын
уюмдарында кургак учукка чалдыгуунун өзгөчө төмөндөшү белгиленбейт, кургак учук кызматында 84,3 учур
2019-жылы 274,8 учурга салыштырмалуу 2008-жылы төмөндөө тенденциясы байкалууда.

Бул макала Кыргыз Республикасында 2014-жылдан 2018-жылга чейинки мезгилде калктын жалпы
катмарынын жана ВИЧ-инфекциясы менен ооругандардын арасында кургак учуктан оорунун жана өлүмдүн ди-
намикасына арналган. Кургак учук менен ооруган ВИЧ-инфекциясы менен ооругандардын саны, ВИЧ-инфек-
циясы менен ооругандардын жана жалпы калктын арасында кургак учук менен ооругандардын үлүшү, кургак
учуктун химиопрофилактикасын алган ВИЧ-инфекциясы менен ооругандардын пайыздык көрсөткүчү оорулар-
дын улуттук реестрлерин, мамлекеттик реестрлерди, ведомстволук статистикалык отчеттордун маалыматтарын,
кургак учук жана мамлекеттик статистикалык кызматтардын маалыматтарын, ошондой эле өлкөлөрдүн ДСУга
жана ЮНЭЙДСке үзгүлтүксүз отчеттуулугунун материалдарын колдонуу менен аныкталган. Макаланын автор-
лору ачык булактардан алынган маалыматтарды да пайдаланышкан: басылмалар жана эл аралык уюмдардын маа-
лымат базалары, тиешелүү мекемелердин программалык жана ички документтери. Авторлор ВИЧ-инфекциясы
менен ооруган бейтаптарда кургак учуктун өнүгүшү үчүн тобокелдик факторлорунун таасирин, ошондой эле
ВИЧ-инфекциясы жана ВИЧ/Кургак учук менен ооруган бейтаптар арасында АРТнын кургак учуктун дартына
тийгизген таасирин белгилешет.

Он жылдан ашык убакыттан бери биринчи жолу COVID-19 пандемиясынан улам кургак учуктун ди-
агностикасына жана көзөмөлдүк дарылоого чектелгендигинен үчүн кургак учуктан каза болгондор көбөйдү. Кур-
гак учукту бейтапка багытталган дарылоо бейтаптардын мүмкүнчүлүктөрүн эске алуу менен уюштурулушу керек.
Медицинада инновациялык, санариптик технологияларды колдонуу доорунда кургак учукту дарылоонун
эффективдүү ыкмаларынын бири санарип ден соолуктун элементтерин, атап айтканда, видео дарылоону колдоо
болуп саналат. Видео дарылоо жардамы менен ресурстары чектелген шарттарда, өзгөчө кырдаалдарда, ошондой
эле медициналык кызматкерлер менен пациенттердин бетме-бет байланышы кыйын жана көйгөйлүү болгон учур-
ларда өзгөчө актуалдуу.

Кургак учук оорусунда жаш балдар өзгөчө коркунучтуу тайпаны түзөт. Жаш балдарда кургак учук,
өспүрүмдөргө караганда бир кыйла оор өтөт жана инфекциянын кескин жайылышы менен мүнөздөлөт.
Эмделбеген балдарда, көбүнчө кургак учуктун кеӊири тараган түрү кездешет. БЦЖ эмдөөсү, жаш балдарды
өпкөнүн курч кармаган милиардык кургак учугунан жана менингоэнцефалиттен коргойт. Кургак учук оорусун
эрте аныктоо боюнча медициналык кызматкерлердин сергектигинин жоктугу, жетишсиз билими, оорунун кеч
аныкталышына жана балдардын майып болушуна алып келүүдө. Тыгыз үй-бүлөлүк байланышта болгон жаш
балдардын кеч дарт аныктоосунун кесепетинен, оор, таралган кургак учуктун эки клиникалык мисал келтирилген,
алардын бири өлүмгө дуушар болгон.
Изилдөөнүн максаты. Тыгыз үй-бүлөлүк байланышта болгон, эмделбеген жаш балдардын кургак учук дартын
кеч аныктоосунун кесепеттерин изилдөө.
Материалдар жана ыкмалар. Балдардын клиникалык мисалдары: кыз бала П.Н. 1 жаш 6 ай «Өпкөнүн курч кар-
маган милиардык кургак учугу. ММ-. Кургак учуктун менингоэнцефалити. Баш мээ комасы» жана эркек бала
Р.А., 2 жаш 9 ай «Өпкөнүн курч кармаган милиардык кургак учугу. ММ-. Пре ШЛУ байланыш аркылуу. Кургак
учук менингоэнцефалити. Баш мээ комасы» дарт аты коюлган.
Изилдөөнүн натыйжалары. Тыгыз үй-бүлөлүк байланышта болгон, эмделбеген жаш балдарда, кургак учук кеч
аныкталгандыктан, анын таралган түрлөрү өнүккөн.
Жыйынтыгы. Дарыгерлердин ооруну эрте аныктоо боюнча сергектигинин жоктугу, жетишсиз билими, эмделбе-
ген жаш балдардын арасында кеч дартты аныктоого жана кургак учуктун кеӊири тараган түрүнө алып келет.

Биздин маалыматта асцит, ичке ичегинин жарылып, ѳтүшүп кетишине алып келген диагнозу менен
23 жаштагы студент А.А.нын клиникалык абалы көрсөтүлдү. Эки өпкөнүн жогорку бөлүгүнүн инфильтративдик
кургак учугу. Абдоминалдык кургак учук: ичегинин кургак учугу, ичеги чел кабыгынын кургак учугу, мезенте-
риалдык лимфабездеринин кургак учугу. Жыныс органдарынын кургак учугу: инфильтрация фазасында эки та-
раптуу кургак учук сальпингити, активдүү фазасы, БК (+), МЛУ-ТБ(HRZ).

Бул кайчылаш изилдөө маалыматтарды чогултуу үчүн сандык жана сапаттык ыкмалары колдонулган.
Респонденттердин тандоосу 2021-жылы катталган кургак учук менен ооругандардын жалпы тизмесинен жөнөкөй
кокус тандап алуу ыкмасы менен жүргүзүлгөн. Тандалып алынган 120 кургак учук менен ооруган бейтаптар
менен маектешүү жана баштапкы медициналык жазуулардан маалыматтарды чогултуунун себеби Чүй облусунун
жана Бишкек шаарындагы баштапкы медициналык-санитардык жардам берүү жана жеке медициналык кызмат
көрсөтүү уюмдарында кургак учукту аныктоо маалында алынган кызмат көрсөтүүлөр менен бейтаптардын ка-
нааттануусун изилдөө үчүн жүргүзүлдү.
Изилдөө жеке медициналык провайдерлердин пайдасына кызмат көрсөтүүлөрдүн сапаты сыяктуу параметрлер
чечүүчү ролду ойной турганы аныкталган (p-value<0,01 жана CI 7,3-107,2); алдын ала жолугушууну түзүү (pvalue<
0,01 жана CI 2,6-20,0); өздүк унаа (p-value-0,01 жана CI 1,7-81,6); диагностиканын ылдамдыгы (p-value-
0,01 жана CI 1,3-10,5), кууш адистердин болушу (р-value-0,01 жана CI 1,1-3,3); рентгендик изилдөөгө
мүмкүнчүлүк (p-value<0,01 жана CI 1,9-7,6); ошондой эле медициналык кызматкерлердин пациентке телефон ар-
кылуу байланышы (p-баалыгы <0,01 жана CI 1,5-8,0).
Жеке медициналык провайдерлерден кызмат алган респонденттер кызмат көрсөтүүлөргө көбүрөөк канааттан-
гандыгын көрсөтүштү, 95%и кызмат көрсөтүүгө «эң жакшы» жана «жакшы» деген баа беришти. Ал эми 78%
гана баштапкы медициналык-санитардык жардам уюмдарында кызмат алган респонденттердин баа беришти.