№1 (2023)

Иондошуу потенциалдары - тышкы жана ички орбиталдардан электронду чыгаруу энергиясын жана жалпы молекулалык системанын туруктуулугун мүнөздөгөн заттардын мүнөздөмөсү. Иондошуу потенциалдарынын негизинде заттын түзүлүшү, иондошуу учурунда пайда болуучу жана атомдордун (осцилляторлордун) дүүлүктүрүүчү энергиясынан көз каранды болгон анын мүмкүн болгон кайра түзүлүшү изилденет (осцилляторлор). Иондордун, радикалдардын, ион-радикалдардын, кластерлердин жана башка кошулмалардын пайда болушуна алып келүүчү кайра түзүлүүлөр ушундай. Ошондой эле иондоштуруу потенциалдары молекулалардын туруктуулугун, алардын кычкылдануу-калыбына келтирүү жана фотохимиялык жөндөмдүүлүгүн, биологиялык активдүүлүгүн аныктайт. Ошентип, атомдордун жана алардын кошулмаларынын биологиялык активдүүлүгү (уулуулугу) алардын валенттүүлүгү менен корреляцияланат. Адамдардын жана калктын ооруларын аныктоочу уулуу кошулмалардын таралышы жана алардын тышкы чөйрөдө туруктуулугу да маанилүү, мисалы микроэлементтер жана башкалар. Ошондой эле иондошуу потенциалын билүү, берилген биологиялык активдүүлүгү жана башка параметрлери менен болгон заттарды синтездөөгө мүмкүндүк берет. Иондошуу потенциалдары кванттык-химиялык ыкмалар, ошондой эле молекулярдык спектроскопиянын маалыматтары боюнча эсептелинет. Иондошуу потенциалдарынын жүрүшүнүн мыйзам ченемдүүлүгү жалпы химия курстарында жана «Заттын түзүлүшү» бөлүмүндө изилденет. Алар ошондой эле сурап-билүү маалыматтарында жана ушул тема боюнча ар кандай басылмаларда чагылдырылган. Изилдөөнүн максаты - бул эмгекте кээ бир атомдордун жана молекулалардын биринчи иондошуу потенциалдарына карата эсептөөдө иондошуу потенциалын эсептөө ыкмасынын кванттык химиялык ыкмаларына караганда сандык-теориялык ыкмага негизделген жана жөнөкөй жана жеткиликтүү болгон ыкманы колдонуу мүмкүнчүлүгүн каралган. Материалдар жана ыкмалары. Иште иондошуу потенциалдарын эсептөөгө карата комбинатордук (сандык-теориялык) ыкмасы колдонулган, биздин оюбузча, бул ыкма атомдор менен молекулалардын валенттүүлүгүнүн өтө жогорку даражаларын прогноздоо үчүн шарттуу түрдө эң маанилүү маалыматты бере алат, алар боюнча адабияттарда сурап-билүу маалыматтар жок. Маалыматтык адабиятта келтирилген иондошуу потенциалы жөнүндөгү маалыматтар изилдөө жана салыштыруу материалдары болуп кызмат кылган. Натыйжалар.Кээ бир органикалык заттардын кычкылдануу-калыбына келтирүү процесстерин изилдөө үчүн сандык-теориялык ырааттуулукту колдонуунун айрым мисалдары, ошондой эле кээ бир атомдордун иондошуу потенциалдарынын (ИП) эсептелген биринчи маалыматтары келтирилген.
Жыйынтыгы. Сунушталган ыкма Мезгилдик системадагы атомдордун ИП эсептөө үчүн колдонуу мүмкүнчүлүгүн көрсөткөн, ушуну менен бирге эсептелинген жана эксперименталдык маалыматтардын айырмачылыгы 5-8% чегинде болгон.

Киришүү. Кыргыз Республикасында 2021-жылдагы коронавирустук инфекциялык пандемиянын экинчи толкунунан кийинки мезгилде калктын SARS-CoV-2 вирусуна каршы иммунитетине баа берүү үчүн сероэпидемиологиялык изилдөөнүн экинчи туру өткөрүлдү.
Изилдөөнүн максаты- COVID-19 интенсивдүү жайылуу мезгилинде Кыргыз Республикасынын калкынын арасында SARS-CoV-2ге каршы калктын иммунитетинин деңгээлин жана структурасын аныктоо.
Материалдар жана ыкмалар. Изилдөө методдору сероэпидемиологиялык, популяциялык, жаш курагы боюнча стратификацияланган, проспективдүү (кросс-секциялык). Изилдөөнүн материалдары изилдөөгө макул болгон адамдардын сывороткалары жана жеке маалыматтары болгон.
Натыйжалар. Лабораториялык изилдөөлөрдүн жыйынтыгы көрсөткөндөй, республикада 2021-жылдын февраль айында коронавирус инфекциясына антителолору бар адамдардын үлүшү 2020-жылдын июлундагы 30,8%га каршы 71,2% түздү. Региондор боюнча серопреваленттик изилдөөнүн биринчи турунда 13төн 62,7%ке чейин, экинчи турда 63,9дан 77,8%ке чейин өзгөргөн. Изилдөөнүн биринчи турунда 1446 серопозитивдүү адамдын ичинен 925-64,0% (61,5-66,5) COVID-19 белгилерине ээ болгон, ал эми экинчи турда 3372/1696-50,3% (48,6-52,0) тиешелүүлүгүнө жараша. Медициналык жардам сурап кайрылган 1446/315тен биринчи турда -21,8% (19,7-23,9), экинчи турда 3372/855тен -25,4% (23,9-26,9). Изилдөөнүн эки турунун тең жыйынтыктары көрсөткөндөй, жаш курактын өсүшү менен катар эле медициналык жардамга кайрылган адамдардын үлүшү биринчи турда 10,0% дан 27,5% га чейин, ал эми экинчи турда 6,2% дан 37,5%га чейин өскөн.
Жыйынтыктар.Бардык курак категорияларында серопозитивдүүлүктүн өсүшү байкалган жана текшерилген адамдарда жаштын өсүшү менен серопозитивдүүлүктүн үлүшү көбөйгөн. Каралып жаткан адамдардын жеке маалыматтарынын негизинде эпидемиологиялык көрсөткүчтөрдү талдоо көрсөткөндөй, изилдөөнүн биринчи раундунун жыйынтыгы менен салыштырганда клиникалык симптомдордун көрүнүшү 13,7%га, медициналык жардамга кайрылган бейтаптардын саны 3,6%га жана ооруканага жаткырылгандардын саны 4,6%га. Бул коронавирус инфекциясынын клиникалык агымынын оордугунун төмөндөшүнөн кабар берет. Оорунун белгилеринин төмөндөшү өзгөчө 0-9 жана 10-19 жаш категориясында байкалат.

Киришүү. Саламаттыкты сактоо менен байланышкан инфекциялар көйгөйү өнөр жайы өнүккөн өлкөлөрдө гана эмес, өнүгүп келе жаткан өлкөлөрдө да коомдук саламаттыкты сактоодо маанилүү роль ойнойт, натыйжада аракетсиздик жана чечилбеген көйгөйлөр олуттуу кесепеттерге алып келиши мүмкүн. Ошол эле учурда көрсөтүлүп жаткан медициналык кызматтын сапатынын төмөндөшү болушу мүмкүн, бул өлүмгө, оорунун өнүгүшүнө, дарылоонун жана стационарда калуу мөөнөтүнүн көбөйүшүнө, ошондой эле дарылоо наркынын жогорулашына алып келиши мүмкүн..
Оорукана ичиндеги инфекциянын эң кеңири тараган булагы заара чыгаруучу жолдорунда жасалуучу манипуляциялар болуп саналат. [3, 6] Катетер менен байланышкан заара чыгаруу жолдорунун инфекциялары бардык саламаттыкты сактоо менен байланышкан инфекциялардын 80% түзөт.
Изилдөөнүн максаты Бишкек шаарындагы ооруканаларда катетерге байланыштуу заара чыгаруучу инфекцияларды каттоонун жана аныктоонун натыйжалуулугун талдоо болгон.
Материалдар жана ыкмалар. MS Excel программалык пакетинин жардамы менен 2017-2021-жылдарындагы отчеттук маалыматтары менен ретроспективдүү талдоо жүргүзүлгөн. Биз Бишкек шаарындагы 10 саламаттык сактоо мекемесинин медициналык жардам көрсөтүү менен байланышкан инфекциялар боюнча «Алдын алуучу медицина» илимий-практикалык бирикмесине караштуу республикалык инфекцияны көзөмөлдөө борбору тарабынан чогултулган отчетторун колдондук. Маалыматтар Кыргыз Республикасынын Саламаттыкты сактоо министрлигинин 2008-жылдын 29-январындагы №34 “ССБИни эпидемиологиялык көзөмөлдөө жөнүндө” буйругуна ылайык чогултулган.
Натыйжалар. 2017 жана 2018-жылдары катталган жок. 2019-жылы каттоо 2018-жылга салыштырмалуу 99% кескин өскөн. 2020 жана 2021-жылдары COVID-19 пандемиясынан улам каттоолордун азайышы байкалды. 2020-жылы КЗЧЖИ каттоосу 2019-жылга салыштырмалуу 65,2%, 2021-жылы 90% кыскарган. Кыргыз Республикасындагы официалдуу статистикалык маалыматтар ССБИнин таралышынын чыныгы абалын чагылдырбайт. Расмий каттоого ылайык, республиканын саламаттыкты сактоо уюмдарында ССБИнин жыштыгы 2,4% ашпайт. [4] Бишкек шаарындагы 10 пилоттук саламаттык сактоо уюмдарында этиологиялык түзүмүн чечмелөө 2017-жылы гана жүргүзүлгөн.
Жыйынтыктар.Бишкектин бардык саламаттык сактоо уюмдарында пункттук кесилиштерди изилдөөнү киргизүү зарыл экенин эске алуу менен аныктоо жана каттоо маселеси актуалдуу бойдон калууда. ББСИнин козгогучтарын антибиотиктерге болгон туруктуулугунун анализи диагностиканы, аныктоону, каттоону, дарылоону, этиологиялык интерпретацияны жакшыртууга мумкүнчүлүк түзүп, ББСИнин алдын алуунун натыйжалуулугун жогорулатуучу жана экономикалык зыянды болтурбоочу эффективдүү чараларды иштеп чыгууга мүмкүндүк берет.

Киришүү. Өлкөдө режимдик чектөө чаралары киргизилди. 16-март, 2020-жыл, жалпысынан 47 күнгө
созулду. Жаңы коронавирустук инфекциянын активдүү жайылуу мезгилинде калкка амбулатордук деңгээлде кызмат көрсөтүү, анын ичинде акушердик жана гинекологиялык кызматтарды көрсөтүүнүн олуттуу кыскарышы байкалган.
Изилдөөнүн максаты - аялдарга акушердик жана гинекологиялык кызматтарды көрсөтүүгө COVID-19 таасирин
изилдөө.
Материалдар жана ыкмалар. Маалыматтарды талдоонун негизинде, COVID-19 пандемиясы жана чектөө чараларын киргизүү аялдардын акушердик жана гинекологиялык кызмат көрсөтүүлөр үчүн саламаттыкты сактоо
уюмдарына барууларынын азайышына таасирин тийгизди. Улуттук статистикалык комитеттин жана Кыргыз Республикасынын Саламаттык сактоо министрлигинин Электрондук саламаттыкты сактоо борборунун маалыматы
боюнча, 2020-жылы энелердин өлүмүнүн көрсөткүчү экстрагениталдык себептерден (анын ичинде COVID-19)
жана энелердин өлүмүнүн көрсөткүчү олуттуу өскөн. акушердик жана гинекологиялык кызмат көрсөтүүлөр жана
кош бойлуу аялдардын өз убагында алынбагандыгы. Ситуациялык анализдин жыйынтыгы. Маалыматтарды талдоонун негизинде, COVID-19 пандемиясы жана чектөө чараларын киргизүү аялдардын акушердик жана гинекологиялык кызмат көрсөтүүлөр үчүн саламаттыкты сактоо уюмдарына барууларынын азайышына таасирин
тийгизди.
Жыйынтыктар жана аларды талкуулоо. Кош бойлуулуктун татаалдашы менен, тукумсуздукту, этек кирдин бузулушун дарылоо боюнча кызматтарды алуу. COVID-19 пандемиясы энелердин өлүмүнүн көрсөткүчүнө таасирин
тийгизди. Акыркы жылдарда, 2019-жылга чейин энелердин өлүмүнүн көрсөткүчү төмөндөгөн болсо, 2020-жылы
көрсөткүч 45, 6%га өскөн. Экстрагениталдык оорулардан каза болгон энелердин саны дээрлик эки эсеге өстү.
Акушердик жана гинекологиялык кызматтардын жетишсиздигинен, өз убагында каттоодон өтпөгөндүктөн, энелердин өлүмүнүн көрсөткүчүнүн көбөйүшү да мүмкүн. Кош бойлуулук учурунда каза болгондордун үлүшү
11,7%га жана бойдон алдыруудан 0,7%га (кылмыштуу бойдон алдыруулар 50% жана жасалма бойдон калуулар
50%), 4,5% жатындын үзүлүшүнө байланыштуу болгон. Эл аралык изилдөөлөргө ылайык, катышуучулардын
75,2% кош бойлуулукту пландаштырышкан эмес, бул, сыягы, COVID-19 менен күрөшүү боюнча чектөө чаралары
учурунда түзүлгөн экономикалык кырдаалга байланыштуу. Кыргызстанда изилдөө көрсөткөндөй, COVID-19 кош
бойлуу болбоо чечимине 26,27% таасир эткен. Ошондой эле чектөө чаралары киргизилгенден берки экономикалык абалдын начарлашы үй-бүлөнү пландаштыруу боюнча чечимдерге олуттуу таасирин тийгизген жана балалуу
болбогон респонденттердин 4,58% учурдагы COVID-19 пандемиянын коркунучунан улам баланын төрөлүшүн
кийинкиге калтыруу керек деп эсептешкен.

Киришүү. Агрокультураларды дарылоо үчүн коргоочу формулаларды иштеп чыгуунун натыйжасында оригиналдуу шайлоо таасириндеги гербицид – пропизохлор түзүлдү. Адамдын ден соолугун жана анын жашоо чөйрөсүн коргоого багытталган иш-чараларды негиздөө жана өткөрүү максатында (бул айлана-чөйрөнү коргоо жана коомдук саламаттык жаатындагы айрым алдыңкы мамлекеттик милдеттердин чечими болуп саналат, ошондой эле улуттар аралык мыйзамдардын талаптарына ылайык келүү максатында, өндүрүштү долбоорлоо стадиясында эле пропизохлордун уулуу касиеттеринин таасир этүүнүн оозеки жолунда ар кандай режимдерде көрүнүшүнүн мыйзам ченемдүүлүгүн аныктоо зарыл, ошондой эле коопсуз өндүрүү жана андан ары айыл чарбасында колдонуу үчүн бир катар гигиеналык эрежелерди негиздөө. Мындай ыкмаларды жана методдорду иштеп чыгууда өзгөчө роль жаңы ксенобиотиктерди жана генерик-молекулаларды санитардык-токсикологиялык изилдөөгө таандык, алардын натыйжасында пестицид препараттарынын жана алардын таасир этүүчү заттарынын чектик жана босоголук дозаларынын чоңдугу белгиленет.
Изилдөө максаты - Бул изилдөөнүн максаты келемиштердеги курч оозеки санитардык-токсикологиялык изилдөөдө пропизохлорду мүнөздөө болгон. Максатка жетүү үчүн курч оозеки уулануунун параметрлерин аныктоо керек болчу (ЛД50).
Материалдар жана ыкмалар. Курч экспериментте Тест системасы ак эркек келемиштер болгон. Курч экспериментте пропизохлордун төмөнкү дозалары (дене салмагына жараша) келемиштерде сыналган – 2000, 3000, 5000 жана 6000 мг/кг.
Натыйжалар. Курч экспериментте, 3000 мг/кг дене салмагынан же андан көп дозадан баштап, изилдөө кошулмасын бир жолу оозеки киргизүүдө, келемиштерде кыймылдын азайышы, тоют жана суунун азайышы, тризмалар, Атаксия, тремор жана талма байкалган. Жогоруда белгиленген белгилер нейротоксикалык эффектке ээ заттарга мүнөздүү. Бирок, бул изилдөөдө симптомдордун патогенезин изилдөө үчүн моноаминоксидазалардын, моноаминдердин жана нейротрансмиттердин деңгээли боюнча изилдөөлөр жүргүзүлгөн эмес. Дене салмагынын 3000 мг/кг дозасынан баштап, изилденген кошулманы киргизгенден кийин биринчи-үчүнчү күнү болгон жаныбарлардын өлүмү белгиленди. Патологиялык картина боор, бөйрөк, бөйрөк үстүндөгү бездер, уйку безиндеги гемодинамикалык бузулуулар, ошондой эле боордогу деградациялык өзгөрүүлөр жана ичеги-карындын былжыр челинин катаралдык сезгениши менен мүнөздөлгөн.
Жыйынтыктар. Интоксикациянын патогенезинде боордун жана бөйрөктүн жабыркашы, зат алмашуунун бузулушу маанилүү. Изилденген кошулманын 2000 мг/кг дозасы максималдуу жол берилет, ал эми 6000 мг/кг дозасы өлүмгө алып келет. Изилденип жаткан кошулманын курч оозеки уулуулугунун параметрлери аныкталды. Курч экспериментте ЛД50 пропизохлор аныкталды, ал эркек келемиштер үчүн 3745,4 ± 511,9 мг/кг, ЛД84 – 4999,3 мг/кг, ЛД16 – 2491,5 мг/кг түзгөн.

Киришүү. Фунгициддер, алардын үлүшү туруктуу өсүүдө, айыл чарба өсүмдүктөрүнүн грибок оорусуна каршы күрөшүү үчүн айыл чарбасында колдонулат. Бирок, көбүрөөк натыйжалуулук үчүн, иш жүзүндө алар полдун агрофонду эске алуу менен колдонулушу керек. Фенилпиролдун туундулары жогорку эффективдүү фунгициддер катары таанылат. Ошол эле учурда, фенилпирролдор триптофандан кээ бир бактериялар тарабынан өндүрүлгөн экинчилик метаболит болгон пирролнитриндин химиялык туундулары болуп саналат. Фенилпирролдор козу карындын өнүгүүсүнүн бардык этаптарын, споралардын өнүшүн, урук түтүкчөлөрүнүн узартылышын жана мицелийдин өсүшүн токтотот.
Изилдөө максаты - Келемиштерде курч оралдык токсикологияны изилдөөдө фенилпирролдун туундусунун мүнөздөмөсү. Максатка жетүү үчүн, курч оозеки уулуулугун (LD50) параметрлерин аныктоо зарыл болгон.
Материалдар жана ыкмалар. Эркек ак келемиштер курч экспериментте тест системасы катары кызмат кылган. Келемиштерге жасалган курч экспериментте фенилпиролдун төмөнкү дозасы (дене салмагына карата) сыналган - 5000 мг / кг.
Натыйжалар. Сыноочу кошулманы дене салмагынын 5000 мг/кг дозасында бир жолу оозеки кабыл алуу менен курч экспериментте келемиштерде зааранын, куйруктун жана жүнүнүн күрөң түскө боёлгону байкалган. Мында малдын елуму байкоо жургузуунун буткул мезги-линде белгиленген эмес.
Жыйынтыгы. Жүргүзүлгөн изилдөөлөрдүн негизинде жана «Кооптуулугу боюнча пестициддердин гигиеналык классификациясына» ылайык, фенилпирролдун туундусу курч пероралдык ууландыргычтыктын критерийи боюнча аз коркунучтуу кошулмаларга (коркунучтун 4-классы): LD50 таандык экендиги аныкталган. эркек келемиштер үчүн, оозеки, дене салмагынын 5000 мг / кг ашык.

Киришүү. Фунгициддер, алардын үлүшү туруктуу өсүүдө, айыл чарба өсүмдүктөрүнүн грибок оорусуна каршы күрөшүү үчүн айыл чарбасында колдонулат. Бирок, көбүрөөк натыйжалуулук үчүн, иш жүзүндө алар полдун агрофонду эске алуу менен колдонулушу керек. Фенилпиролдун туундулары жогорку эффективдүү фунгициддер катары таанылат. Ошол эле учурда, фенилпирролдор триптофандан кээ бир бактериялар тарабынан өндүрүлгөн экинчилик метаболит болгон пирролнитриндин химиялык туундулары болуп саналат. Фенилпирролдор козу карындын өнүгүүсүнүн бардык этаптарын, споралардын өнүшүн, урук түтүкчөлөрүнүн узартылышын жана мицелийдин өсүшүн токтотот.
Изилдөө максаты - Келемиштерде курч оралдык токсикологияны изилдөөдө фенилпирролдун туундусунун мүнөздөмөсү. Максатка жетүү үчүн, курч оозеки уулуулугун (LD50) параметрлерин аныктоо зарыл болгон.
Материалдар жана ыкмалар. Эркек ак келемиштер курч экспериментте тест системасы катары кызмат кылган. Келемиштерге жасалган курч экспериментте фенилпиролдун төмөнкү дозасы (дене салмагына карата) сыналган- 5000 мг / кг.
Натыйжалар. Сыноочу кошулманы дене салмагынын 5000 мг/кг дозасында бир жолу оозеки кабыл алуу менен курч экспериментте келемиштерде зааранын, куйруктун жана жүнүнүн күрөң түскө боёлгону байкалган. Мындамалдын елуму байкоо жургузуунун буткул мезги-линде белгиленген эмес.
Жыйынтыгы. Жүргүзүлгөн изилдөөлөрдүн негизинде жана «Кооптуулугу боюнча пестициддердин гигиеналык классификациясына» ылайык, фенилпирролдун туундусу курч пероралдык ууландыргычтыктын критерийи боюнча аз коркунучтуу кошулмаларга (коркунучтун 4-классы): LD50 таандык экендиги аныкталган. эркек келемиштер үчүн, оозеки, дене салмагынын 5000 мг / кг ашык.

Киришүү. «Кыргыз Республикасында вирустук гепатиттин алдын алуу, дарылоо жана ага каршы күрөшүү боюнча жол картасын» иштеп чыгуунун зарылчылыгы жөнүндө методика сунушталды. Вирустук гепатиттин көйгөйлөрүнө таасир эткен же аларды чечүүгө багытталган саламаттык сактоо системасын укуктук жөнгө салуунун, мамлекеттик ченемдик актылардын жана мамлекеттик программалардын материалдары пайдаланылды.
Илимий - метрикалык ыкма вирустук гепатиттин спецификалык жана спецификалык эмес профилактикасын эске алуу менен байкоо жана дарылоонун бирдиктүү платформасында (клиникалык протоколдор) Улуттук програм-
маларды ишке ашыруунун негизги принциптерин жана стратегиялык кадамдарын сунуштайт, "2022–2030-жылдар үчүн ВИЧ, вирустук гепатит жана ЖЖБИ боюнча ДСУнун Глобалдык саламаттык секторунун стратегияларын" эске алуу.
Максат: Кыргыз Республикасындагы вирустук гепатиттин көйгөйлөрүн укуктук жөнгө салуунун абалы. Ыкмалары. мыйзамдык актыларды (мыйзамдарды, өкмөттүн токтомдорун) жана вирустук гепатит боюнча мамлекеттик программаларды талдоо. Натыйжалар. КР Өкмөтү тарабынан өлкөнүн бардык денгээлдеги саламаттыкты сактоо боюнча ченемдик укуктук актылары (мыйзамдар, өкмөттүн токтомдору, буйруктары), ошондой эле вирустук гепатиттин көйгөйлөрүн чечүүгө багытталган мамлекеттик программалар иштелип чыккан. Бирок, кээ бир эмдөө, дарылоо, диагностика жана башка оң жылыштарга карабастан, вирустук гепатит көйгөй
лөрүнүн жеке көрсөткүчтөрүнүн акыркы эки он жылдыкта эпидемиологиялык абалы дагы эле курч бойдон калууда.Жыйынтыгы. Вирустук гепатиттин алдын алуу жана ага каршы күрөшүү бүгүнкү күндө жогорку жүктөмгө байланыштуу улуттук саламаттык сактоо системасынын артыкчылыктуу багыты болуп саналат. Глобалдык мамиленин контекстинде ДСУ 2022–2030-жылдарга ВИЧ, вирустук гепатит жана жыныстык жол менен жугуучу инфекциялар боюнча саламаттыкты сактоо секторунун стратегиясын кабыл алды. “Кыргыз Республикасында
вирустук гепатиттин алдын алуу жана эскертүү боюнча жол картасы” Улуттук долбоорун ишке ашыруу сунушталууда.

Киришүү. Жугуштуу оорулар тамактануу абалына терс таасирин тийгизээри аныкталган. Бул фактыны
тастыктоо жана деталдуу изилдөө үчүн Астрахань шаарынын, курч респиратордук вирустук инфекциялардын
оорусун эске алуу менен техникалык (АГСУ) жана архитектуралык-курулуш университеттеринин студенттеринин
(кыздардын) тамактануу түзүмүн жана ткандардын өнүгүүсүнүн жана курамынын негизги морфологиялык жана
физиологиялык көрсөткүчтөрүнө гигиеналык анализ жүргүзүштү ( АГАТУ). Изилдөөлөр балдарга салыштырмалуу сымбаттуу фигураны сактап калуу үчүн ар кандай диетаны жакшы көргөн кыздардын катышуусу менен өткөрүлдү жана бул когортто анорексия көбүрөөк кездешет. Максаты: Курч респиратордук вирустук инфекциялардын оорусун эске алуу менен Астрахань шаарындагы студент жаштардын тамактануу түзүмүнө жана негизги
морфологиялык жана физиологиялык өзгөчөлүктөрүнө гигиеналык баа берүү. Материалдар жана ыкмалар.
Изилдөөгө АГТУ жана ГАСУ студенттери катышты, жалпысынан 299 окуучу кыз байкоого алынган. 2 топ айырмаланды: - контролдо турган кыздар – 100 адам (физикалык өнүгүүнүн индекстери (ФМИ) эталондук параметрлерге туура келген 268 сурамжылоодон алынган үлгү); - белок жетишсиздиги менен кыздар - 25 адам (32
адам, алардын IGF протеин жетишсиздигинин синдрому (PRS) бар экенин көрсөткөн кокусунан алынган үлгү). Ошондой эле, РЛСтин висцералдык формасы менен курч респиратордук вирустук инфекция менен көп ооруган студент кыздардын тобу алынган. курч респиратордук вирустук инфекция боюнча эпидемиологиялык абалды
талдоодо АГАСУ жана АГТУ ден соолук борборунун маалыматтары колдонулган. Ошондой эле, РЛСтин висцералдык формасы менен ооруган, КРВИ менен көп ооруган студенттердин тобу алынган. Талдоодо. КРВИ боюнча эпидемиологиялык абалды, АГАСУ ден соолукту чыңдоо борборунун маалыматтары колдонулган жана АГТУ.
Физикалык өнүгүүнү жана тамактанууну баалоо үчүн жалпы кабыл алынган соматометриялык методдор, биохимиялык жана жалпы кан анализдери колдонулган. Статистикалык маалыматтарды талдоодо Statistica 10, StatgraphicsPlus
аркылуу ишке ашырылган. 2.1 жана MS Excel 2003 программалык пакеттер колдонулган. Натыйжалар. Трофикалык статусу бузулган студент кыздардын дене салмагынын төмөндөшү (контролдогуларга салыштырмалуу 88,2%), булчуңдардын (88,5%), майдын (87,7%) жана арык массасынын (88,7%) азайышы менен айырмаланган. Ошол эле учурда курч респиратордук вирустук инфекциялар менен ооруган кыздардын физикалык өнүгүүсү нормалдуу чекте болгон, арык дене массасы (ТМБ) орточо көрсөткүчтөн төмөн болгондорду кошпогондо, алардын дене салмагынын индекси (BMI) белоктун жетишсиздигинин синдрому менен шартталган тамактануунун жеңил даражасы (СБН) болгон. Изилденген ткандардын курамынын төмөнкү мазмуну менен кыздардын кыртышынын өнүгүү көрсөткүчтөрү контролго жана бул көрсөткүчтөрдүн жогору маанилери бар топторго салыштырмалуу бир топ кыскарган. Жыйынтыктар. Кыздарда оорунун көбөйүшү денедеги булчуң тканынын көрсөткүчү менен байланыштуу. Булчуң тканынын көлөмүнүн белгилүү бир мааниден төмөн азайышы менен курч респиратордук вирустук инфекциялардын оорусу күчөйт, ал эми физикалык өнүгүү СБН пайда болгонго чейин төмөндөйт.

Киришүү. Борбордук Азия мамлекеттери, анын ичинде Кыргыз Республикасы (КР) вирустук гепатит боюнча эндемиялыгы жогору өлкөлөрдүн катарына кирет. Изилдөөнүн максаты А вирустук гепатитинин КР таралышын изилдөө болуп саналат. Изилдөөнүн материалы - Бишкек шаарынын 11-үй-бүлөлүк медицина борборунун (ҮМБ) аймагында жашаган адамдардын кан сывороткалары жана анкеталык маалыматтары, саламаттык сактоо уюмдарынын АВГ ооруусу боюнча отчеттук статистикалык маалыматтары болгон.
Тандалган методу кайчылаш секция, кесилиш, бир моменттүү изилдөө ыкмасы. Эпидемиологиялык изилдөө 2018-жылы бардык курактагы топтордун кадам үлгүсү боюнча тандалган 995 адамдын арасында жүргүзүлгөн. Таркалышын баалоо үчүн иммундук-ферменттик анализ (ИФА) ыкмасы менен коюлган Anti-HAV изилденген.
Изилдөөнүн жыйынтыгы көрсөткөндөй, антителолордун титри ымыркай кезинен баштап аныкталат жана 10-14
жашка чейин 62% га жетет, андан ары жаштын өсүшү менен серопозитивдүүлөрдүн үлүшү параллелдүү өсөт.
Жалпысынан алганда, серопозитивдуулугу 83% ды түзгөн. Отчеттук маалыматтар боюнча 14 жашка чейинки ооруп калган балдардын үлүшү Бишкек шаарында 74%, ал эми КР боюнча 88% түздү. КР жаш курагы боюнча ооруга чалдыгуусун талдоо көрсөткөндөй, оорунун эң жогорку деңгээли 3 жаштагы (835,0 100 миң калкка) жана
4 жаштагы (868,0 100 миң калкка) балдарда байкалат, жалпысынан республика боюнча 2018-жылы интенсивдүү көрсөткүч 154,0 [3] түздү. Жыйынтыктап айтканда, калк арасында ВГАнын таралышы жогору, антителолордун үлүшү 82,8%, инфекция негизинен 14 жашка чейин болот жана эң жогорку деңгээли 3-4 жаш курагында байкалат. ВГАнын таралышынын анык картинасын алуу үчүн КР жаш категориялары жана региондору боюнча стратификацияланган ушундай эле
рандомизацияланган изилдөөлөрдү жүргүзүү зарыл. ВГА оорусун азайтуу үчүн биринчи кезекте эмдөөнү камтыган күрөштүн өлкөлүк программасын иштеп чыгуу зарыл.

Киришүү. Өнөкөт жугуштуу эмес ооруларды дарылоо олуттуу экономикалык чыгымдарды талап кылат жана жогорку тобокелдиктер менен коштолот. Бул патологиялык шарттардын өнүгүшүнө жол бербөө,
комплекстүү алдын алууга басым жасоо глобалдык тенденция болуп саналат.
Изилдөө максаты - Жаңы алдын алуу программаларын түзүү үчүн негиз катары Түркмөнстанда өнөкөт жугуштуу эмес оорулардын тобокелдик факторлорунун таралышынын динамикасын изилдөө.
Материалдар жана ыкмалар. Дизайн: ретроспективдүү сүрөттөмө эпидемиологиялык изилдөө. Изилденген динамикасы, тобокелдик факторлорунун убактылуу мүнөздөмөлөрү: тамеки чегүү, спирт ичимдиктерин ичүү, тамактануу схемасы, кыймыл-аракет мүнөзү (жалгыз жана айкалышта). Баштапкы маалыматтар Түркмөнстандагы жугуштуу эмес оорулардын тобокелдик факторлорунун таралышы боюнча улуттук сурамжылоонун эки айлампасынын отчетторунан алынган. Натыйжалар жана талкуу. Түркмөнстанда калктын салыштырма салмагы ХНИЗДИН тобокелдик факторлорусуз 45,0% га өскөн. Аялдардын калкынын ден соолугун чыңдоонун, аялдар арасында өзгөчө айкалышкан тобокелдик факторлорунун таралышынын азайышынын оң тенденциясы аныкталды. Ошону менен бирге Алкоголду керектөөнүн көлөмү өстү: алкоголь менен байланышкан жогорку жана орто тобокелдиктеги адамдардын салыштырма салмагы көбөйдү. Ичкилик ичкен аялдардын салыштырма салмагы 14,0% га жогорулаган. Семиздиктен жабыркагандардын саны, айрыкча эркектер арасында көбөйдү, мында визуалдык көрсөткүчтөрдүн өсүшү 6,0%ды түздү. 5 жылдын ичинде эң чоң калктын катарына кирген эркек калктын салыштырма салмагы 4,0% га жогорулап, 1-2 тобокелдик факторлору бар. Тобокелдик факторлору жок эркектердин саны өтө аз бойдон калууда
(17,0% дан ашпайт). 2020-жылы бардык административдик-аймактык бирдиктерде семирүү жана ашыкча салмактын таралышы кайра жанданды, бул ХНИЗ тобокелдик факторуна өзгөчө көңүл бурууну талап кылат.
Жыйынтыгы. Мурунку этаптардагы алдын алуу чараларынын натыйжалуулугун эске алган тобокелдиктин конкреттүү факторлору менен андан ары күрөшүү боюнча мамилелер түзүлгөн. Тобокелдик факторлорунун таралышынын ар түрдүү жагдайы ар бир администрациялык-аймактык бирдиктин өзгөчөлүктөрүн эске алган алдын алуу программаларын илимий иштеп чыгууну талап кылат.

Киришүү. Кыргыз Республикасынын Мамлекеттик кепилдиктер программасы 10 жашка чейинки балдарга, каттоодо турган кош бойлуу аялдарга жана 70 жаштан жогорку курактагы пенсионерлерге стоматологиялык кызмат көрсөтүүнү камтыйт. Калктын бул категорияларында стоматологиялык жардамга муктаждык жогору. Бул кызматтардын актуалдуулугу калктын башка категорияларына салыштырмалуу мамлекеттик колдоо
жагынан эң маанилүү болуп саналат.
Изилдөөнүн максаты - 10 жашка чейинки балдар, кош бойлуу аялдар жана 70 жаштан ашкан пенсионерлер үчүн кызмат көрсөтүүлөрдүн жеткиликтүүлүгүн жакшыртуу үчүн Бишкек шаарынын стоматологиялык клиникаларына мамлекеттик кепилдиктер программасына ылайык стоматологиялык кызмат көрсөтүүгө талдоо жүргүзүү.
Материалдар жана ыкмалар. Изилдөөдө 01.01.2021-31.12.2022 Бишкек шаары боюнча Мамлекеттик кепилдиктер программасына ылайык Милдеттүү медициналык камсыздандыруу фондунун жана стоматологиялык поликлиникалардын расмий отчетторуна статистикалык талдоо ыкмасы колдонулган.
Натыйжалар жана талкуулар. 2021-жылы Бишкек шаарында стоматологиялык клиникалардын бюджетин түзүүгө бул категориялардын жалпы саны 276 689 адамды түзсө, 2022-жылы 306 789 адамды түздү. №3 стоматологиялык поликлиникада кош бойлуу аялдардын кызматтарды көп керектөөлөрү байкалган. 10 жашка чейинки
балдар үчүн ушундай эле тенденцияны белгилей кетүү керек, №3 стоматологиялык клиникада кызмат көрсөтүүлөрдүн максималдуу саны жана минималдуу стоматологиялык клиникада 4. Ошол эле учурда айырма 32 эседен ашат. Ушундай эле жагдай 70 жана андан жогорку жаштагы пенсионерлердин категориясында да бар.
Жыйынтыгы. Кырдаалды талдоо стоматологиялык тейлөөгө акы төлөө саясатын андан ары модернизациялоо зарылдыгын, ошондой эле Кыргыз Республикасындагы стоматологиялык клиникалардын бюджетин түзүү боюнча кызмат көрсөтүүлөрдү эсепке алуунун жаңы механизмдерин иштеп чыгуунун актуалдуулугун көрсөттү.

Киришүү. Стоматологиялык жардам - калкка жардам көрсөтүүнүн эң кеңири таралган түрлөрүнүн
бири. Кыргыз Республикасында тиш ооруларынын таралышы жогору. Заманбап шарттарда калкка стоматологиялык жардамды мамлекеттик жана коммерциялык стоматологиялык мекемелердин тармагы, негизинен амбулаториялык жана стационардык (жаак-бет хирургиясы бөлүмү) тейлейт. Изилдөөнүн максаты- Стоматологиялык саламаттыкты сактоо кызматынын ишмердүүлүгүнө баа берүү. Материалдар жана изилдөө ыкмалары. Стоматологиялык уюмдар, ченемдик-укуктук документтер, ретроспективдүү талдоо. Натыйжалар жана аны талкуулоо. Белгилүү бир мезгилге чейин калкка стоматологиялык жардамды өз алдынча
стоматологиялык клиникалар көрсөтүп келген. Юридикалык жактан өз алдынча мекемелерге кошулуу жана саламаттыкты сактоо уюмдарынын тармагын түзүү жолу менен кайра түзүүдөн кийин стоматологиялык кызмат баардык багыттар боюнча өз ишинде өзгөрүүлөргө дуушар болгон. Алсак, облустагы үй-бүлөлүк дарыгерлер борборлорунун (ҮДБ) жана жалпы медициналык практика борборлорунун түзүмүнө кирген бардык өз алдынча стоматологиялык уюмдар айрым чыгаша статьялары боюнча жетишсиз каржыланган. Отчеттук жана эсепке алуу документтери жөнгө салынбагандыктан, стоматологиялык кызмат көрсөтүүлөр рыногунун потенциалын көзөмөлдөө мүмкүн эмес. Стоматологдорго кайрылуу динамикасын жана аткарылган стоматологиялык кызматтардын көлөмүн талдоо мүмкүн эмес (бардык пломбалардын, протездердин жана жасалган операциялардын суммасы). Инфекцияга каршы программаларды киргизүүнүн жана ишке ашыруунун натыйжалуулугу төмөндөп жатат. Жыйынтыктар. Стоматологиялык кызматты өнүктүрүү жана сапаттуу стоматологиялык жардамды уюштуруу үчүн мыйзамдуу түрдө өз алдынча иштеген стоматологиялык уюмдар оптималдуу болуп саналат.

Киришүү. Коронавирустук инфекция (COVID-19) – бул жалпы дүйнө калкы жана саламаттыкты сактоо кызматкерлери үчүн таптакыр жаңы вирус, Ошондуктан жетиштүү деңгээлде изилдене элек. Бул инфекциянын спецификалык эмес белгилери бар экенин эстен чыгарбоо керек. Дүйнө жүзү боюнча адамдар коронавирус оорусу жөнүндө айтып жатышат (COVID-19) жана өздөрүн жана бүтүндөй коомду вирустан коргоо үчүн зарыл
чараларды көрүшөт. Медицина кызматкерлери коронавируска каршы күрөштүн алдыңкы сабында турган негизги согушкерлер. Коронавирус биздин өлкөдө пайда болгондон бери жана өзгөчө кырдаалдын киргизилиши менен медицина кызматкерлеринин мойнуна өтө чоң кошумча жүк түштү: жаңы шарттарда чечиле турган күнүмдүк милдеттерден тышкары, алар таптакыр жаңы жана татаал функцияларды аткарууга аргасыз болушту. Инфекцияны көзөмөлдөө боюнча коргоо чараларынын сакталышына карабастан, медициналык кызматкерлердин инфекциясы сөзсүз болду. Изилдөөнүн максаты -Бул макалада медициналык кызматкерлердин жана жалпы калктын COVID-19 оорусуна чалдыккандыгы жөнүндө ретроспективдүү маалыматтар берилген. Материалдар жана ыкмалар. 2020-жылдын апрель айынан тартып 2022-жылдын октябрь айына чейинки ара-
лыкта калктын жана саламаттык сактоо уюмунун медициналык кызматкерлеринин арасында COVID-19 оорусу жана өлүмү боюнча ретроспективдүү маалыматтар (КР УСК, ССМ БЭС, КР ССМ МСЭКД маалыматтары) чогултулган жана талданган. Натыйжалар. Талданган мезгилде 5 эпидемиологиялык COVID-19 оорусунун толкуну байкалган. Эң жогорку 3ү-толкун болду (570,89 калктын 100000ине). Акыркы эки көтөрүлүү 2022-жылы, январдан апрелге чейин (49 калктын 100000ине) жана августтан октябрга чейин болгон. (59 калктын 100000ине). 2022-жылы динамикасы
катталышынын төмөндөшү жана апрель айынан баштап өлүмдөрдүн жоктугуна чейин байкалган. Медициналык кызматкерлердин арасында COVID-19 оорунун 4 толкуну байкалган, бешинчи толкун байкалган эмес. COVID- 19 оорулуулардын жалпы санынан медицина кызматкерлеринин салыштырма салмагынын эң жогорку көрсөткүчү 2020-жылдын апрелинде байкалган (29,73%), калган мезгилде 5% дан ашпайт жана орточо 2±0,4%ды түзөт. Бирок оорунун көрсөткүчтөрүн 100,000 ге салыштырганда, медициналык кызматкерлер жогорку тобокелдик тобу экени
айкын көрүнүп турат. Медицина кызматкерлеринин ооруга чалдыгуу көрсөткүчү жалпы калктын ооруга чалдыгуу көрсөткүчүнөн көп эсе ашат (4 эседен 13 эсеге чейин). Жыйынтыгы. Ретроспективдүү маалыматтардын негизинде медициналык кызматкерлер COVID-19 инфекциясы
менен ооруп калуу эң жогорку коркунучта экенин белгиленет. Медициналык кызматкерлер арасында COVID-19 оорусун жана таралышын изилдөө, кийинчерээк жаңы пандемия учурунда медициналык кызматкерлер үчүн
эффективдүү коопсуздук чараларын иштеп чыгууга мүмкүндүк берет.

Киришүү. Вирустук гепатиттеринин В жана С түрү анын кенири таралышынын, ооруунун оордугунан жана социалдык-экономикалык кесепеттеринен улам коомдук саламаттык сактоонун негизги көйгөйлөрүнүн бири бойдон калууда. Дүйнөлүк саламаттыкты сактоо уюмунун маалыматы боюнча В жана С вирустук гепатиттери кенири таралган өлкөлөр болуп Сахаранын түштүгүндөгү Африка өлкөлөрү, Борбордук жана Чыгыш Азия өлкөлөрү эсептелинет. Изилдөөнүн максаты - Кыргыз Республикасында кан аркылуу жугуучу В жана С вирустук гепатитинин таралышын ретроспективдүү анализдөө.
Методдор жана материалдар. Материал катары Саламаттык сактоо министрлигине караштуу электрондук саламаттыкты сактоо борбору жана Ооруулардын алдын алуу жана мамлекеттик санитардык эпидемиологиялык көзөмөл департаментинин 1998-2021-жж. отчеттук маалыматтары колдонулду. Оорулардын узак мөөнөттүү динамикасын баалоо эң аз квадраттар ыкмасы менен жүргүзүлдү. Ошондой эле Excel программасы менен статистикалык маалыматтарды иштеп чыгуунун стандарттуу ыкмалары колдонулду. Натыйжалар.1998-2021 жылдар аралыгында ВГВ оорусунун көрсөткүчү 15 эсеге кыскарган (100 000 калкка
27,7ден 1,8ге чейин). ВГС көрсөткүчү 100 000 калкка 2,3 (2010; 2012) ден 0,8 (2021) чейин. ВГВ жана ВГС айрыкча 18-49 жаш курактар арасында кенири жайылган, алар бардык жаш курактар арасынан 80,6 жана 67,9 па-
йызын түзүшөт. Жыйынтыгы. Кыргыз Республикасында ВГВ жана ВГС жаңы учурларын расмий каттоо бейтаптардын кайрылуусу боюнча гана жүргүзүлөт, ошондуктан бул расмий көрсөткүчтөр оорунун таралышынын реалдуу абалын чагылдырбайт. ВГВга чалдыгуулардын кескин азайышы ВГВга каршы милдеттүү эмдөөнү эмдөө графигине киргизүү менен байланыштуу, ошондуктан ВГВга чалдыгууларды азайтуу максатында 49 жашка чейинки калкты пландуу эмдөө жүргүзүү керек.

Киришүү. ВИЧ-инфекциясынын жана вирустук гепатиттеринин В, С түрүнүн негизги терс көрсөт күчтөрүнүн бири – оорунан улам эрте өлүмгө дуушар болуу. Изилдөөнүн максаты- Кыргыз Республикасындагы АИВ жана В, С вирустук гепатиттери менен коинфекциядан
өлүмдүн көрсөткүчүн жана андан потенциалдуу өмүрүнөн ажыраган жылдарын (ПӨАЖ) аныктоо. Материалдар жана ыкмалар. Республикада 2001-2021-жылдар аралыгында ВИЧ/СПИДден каза болгон 2879 кишинин электрондук базасына MS Excel программасы менен статистикалык талдоо жүргүзүлдү. АИВ менен жашаган адамдардын оорусу, өлүмү, өмүрүнүн узактыгы жана ПӨАЖ көрсөткүчү талданды. Ошондой эле,
АИВ-инфекциясы менен жашаган адамдардын омурунун узактыгы менен өлкөдө антиретровирустук терапияны жүргүзүүнүн ортосундагы корреляция байланыш Пирсон ыкмасы менен аныкталды.
Натыйжалар. 2001-2021-жылдар аралыгында АИВ-инфекциясынан өлүм көрсөткүчүнүн 23 эсеге өсүшү байкалды (100 миң адамга 2001-жылы 0,14 – 2021-жылы 3,3). Каза болгондордун орточо жашы 39,9 жашты түздү.
АИВ-инфекциясынан өлгөндөрдүн 60 % бир эле учурда вирустук гепатиттердин В жана С түрүн да жугузуп алышкандар түзүшкөн. Республика боюнча 2001-2021 жж. аралыгында АИВ-инфекциясынан ПӨАЖ 83817 жылды түздү. Динамикада ВИЧ-инфекциясын жуктурган адамдардын диагноз коюлгандан кийин орточо жашоо
узактыгынын (0,4 жылдан 4,3 жылга чейин) өсүшү байкалат, бул антиретровирустук терапиянын жакшыртылышы менен байланыштуу, көрсөткүчтөрдүн отросунда түз күчтүү корреляция байланышы бар (r=0,96). Жыйынтыктар. Алынган жыйынтыктар АИВ/ВГ ко-инфекциясы эрте өлүмгө алып келип, жогорку зыяндуу экендигин көрсөтөт. Ишке жарактуу жаштардын жана репродуктивдүү курактардын арасында катталган өлүм мамлекеттин адам капиталын жоготууга алып келет.

Кирүшүү. Бүткүл дүйнөлүк саламаттыкты сактоо уюмунун (ВОЗ) 2019-жылдагы маалыматы боюнча дүйнө жүзү боюнча вирустук гепатит В (HBV) менен 296 миллион адам жашайт, жыл сайын 1,5 миллионго жакын жаңы инфекциялар катталат. 2019-жылы дүйнөдө 820 000 адам, ал эми Европа региондорунда 171 000ге жакын адам боор циррозунун жана гепатоцеллюлярдык рактын (боордун биринчилик рагы) өнөкөт вирустук гепатит В кесепеттеринен каза болгон. Кыргызстан вирустук гепатиттин көп тараган өлкөсү. Дүйнөлүк саламаттыкты сактоо
уюмунун эсеби боюнча, Кыргызстанда жарым миллионго жакын адам В вирустук гепатити менен жабыркайт. Изилдөөнүн максаты - Кыргыз Республикасында В вирустук гепатитин эпидемиологиялык көзөмөлдөө системасынын өнүгүшүн талдоо. Материалдар. Адабият маалыматтары, ченемдик-техникалык документтер (ЧТД)
жана саламаттык сактоо уюмдарынын отчеттук маалыматтары. Ыкмалар. Алынган маалыматтардын сыпаттама мүнөздөмөсү жана статистикалык иштеп чыгуусу жүргүзүлдү, айрым эпидемиологиялык белгилердин өсүү жана төмөндөш тенденциялары аныкталды. Изилдөөнун натыйжалары. Саламаттык сактоо уюмдарында ВГВ оорусун аныктоо, эсепке алуу жана билдирүү
системасына таасир этүүчү бардык NTDлардын кыскача баяндамасы келтирилген. ВГВга чалдыгуу динамикасы жана алардын жаш өзгөчөлүктөрү боюнча эпидемиологиялык мүнөздөмөлөрү ретроспективдүү изилденген. Жаңы төрөлгөн ымыркайларды эмдөөнү киргизүүнүн оорунун динамикасына тийгизген таасиринин өзүнчө
мүнөздөмөсү келтирилген. Алынган маалыматтардын негизинде Кыргыз Республикасында В вирустук гепатитине эпидемиологиялык көзөмөл жүргүзүү системасын өркүндөтүү боюнча сунуштар иштелип чыккан. Корутунду. Ченемдик-техникалык документтер ВИЧти эрте аныктоонун, эсепке алуунун жана отчеттуулуктун сапатын жогорулатуунун эсебинен эпидемиологиялык көзөмөлдөө тутумун жакшыртууну камсыз кылды. Акыркы 20 жылда ВГВга чалдыгуу төмөндөө тенденциясын көрсөттү, бул кабыл алынган мыйзам актыларынын, Кыргыз Республикасынын Өкмөтүнүн токтомунун жана Саламаттык сактоо министрлигинин буйруктарынын алкагында
жаңы төрөлгөн ымыркайларды эмдөөнүн киргизилишине байланыштуу.

Киришүү. 1991-жылдан бери Лейк Луис Курч Тоо Оорусун баллдык шкаласы (ЛЛКТОБШ) дүйнө жүзү боюнча курч тоо оорусун (КТО) диагностикалоо үчүн курал катары колдонулуп келет. Кыргыз Республикасында бул шкала ар кандай себептерден улам көпчүлүк учурларда колдонулбайт. Тоолуу аймактарда алыскы аймактарда иштеген медицина кызматкерлери КТО диагностикалоо үчүн ЛЛКТОБШ көбүрөөк колдонушу керек. Изилдөөнүн максаты - Кыргыз Республикасынын тоолуу райондорунда нөөмөттө иштеген жумушчулардын (КТО) баа берүү үчүн ЛЛКТОБШ көлүнүн баллдык шкаласы маанисин изилдөө. Материалдар жана изилдөө ыкмалары. Деңиз деңгээлинен 3800 метр бийиктикте жайгашкан шахтада вахталык
негизде иштеген 200 адам текшерилди. Бардык суралган жумушчулар жумушка келгенден кийин алты сааттан кийин медициналык текшерүүдөн өтүштү жана аларга жашоо белгилери, адамдын физикалык параметрлери, кесиптик суроолор жана ЛЛКТОБШ камтылган анкета берилди. Маалыматтарды иштеп чыгуу жана ар кандай көрсөткүчтөрдүн ортосундагы байланышты аныктоо үчүн SPSS статистикалык программасы колдонулган..
Натыйжалар. ЛЛКТОБШ колдонуу КТО диагностикалоо үчүн ишенимдүү жана маалыматтык куралы экенин көрсөттү. Сурамжыланган жумушчулардын бири да анын негизги параметрлерин түшүнүүдө кыйынчылыктарга дуушар болгон эмес. Лейк Луиза шкаласы боюнча баллдарды жана жумушчулардын физикалык параметрлерин
салыштыруу жүргүзүлдү, ал КТО, жумушчулардын физикалык маалыматтарынын жана кесиптик факторлордун ортосундагы байланышты көрсөткөн эмес. Жыйынтыгы. ЛЛКТОБШ биринчи жолу 1991-жылы сунушталды. Дүйнөлүк практикада бул шкала КТО диагностикалоо үчүн ишенимдүү курал болуп саналат. Ошол эле учурда Кыргыз Республикасында тоолуу райондордогу алыскы өндүрүш объектилеринин медицина кызматкерлери ЛЛКТОБШ жөнүндө, КТО алдын алуу, диагностикалоо жана дарылоо ыкмалары жөнүндө жетиштүү билимге ээ эмес. Бул патология тоо медицинасы менен алектенген адистердин тар чөйрөсүнө гана белгилүү. Кыргыз Республикасында миңдеген адамдар вахталык негизде бийик тоолуу аймактарда иштешет. Тоолуу аймактарда дистанциялык медицина тармагында иштеген медициналык адистер үчүн клиникалык протоколдорду түзүү зарыл, аларда негизги патологиялык шарттар, анын ичинде ЛЛКТОБШ боюнча КТО диагностикасы, ошондой эле алдын алуу жана бул патологиялык синдромду дарылоо.

Киришүү. Физикалык өнүгүү-бул балдардын жана өспүрүмдөрдүн жаш курагына жана ден-соолугуна байланыштуу өзгөрүүлөрдүн темпин аныктоонун негизги критерийлеринин бири. Изилдөө максаты - Бишкек хореографиялык окуу жайынын окуучуларынын физикалык өнүгүүсүн изилдөө жана баалоо. Ч. Базарбаева. Материалдар жана методдор. Бишкек хореографиялык окуу жайында 160 жаштан 10 жашка чейинки курактагы
17 окуучуга текшерүү жүргүзүлдү. Антропометриялык көрсөткүчтөр регионалдык баалоо таблицаларын, ал эми. Кетле индекси (ИМТ) ДСУ (2007) сунуш кылган ченемдерди колдонуу менен бааланган.
Натыйжалар жана аларды талкуулоо. 14, 15, 16 жана 17 жашка чейинки курактагы балдар жана кыздар изилденген топтордун өсүш арымынын айырмачылык ири баллга жеткен. Балдардын узундугу жана дене салмагынын эң чоң өсүшү 13 жашта, кыздарда 12 жашта. Дисгармониялык физикалык өнүгүү 21,8% эркек балдарда 11-14 жаш курагында, ал эми өспүрүмдөрдө 14,3% аныкталган. Дисгармониялык физикалык өнүгүүсү бар 10 жаштан 17 жашка чейинки кыздардын салыштырма салмагы орто эсеп менен 19,4% ды түздү, негизинен дене салмагынын тартыштыгынан. Ими боюнча дене салмагынын жетишсиздиги 13,0% 11-14 жаштагы балдарда жана 31,0% өспүрүмдөрдө аныкталган. Чоңойгон сайын ашыкча дене салмагы 33,3% дан (10 жаш) 3,4% га чейин (15-17 жаш) эркек балдардын үлүшү төмөндөйт. Кыздардын арасында дене салмагынын тартыштыгы 11-14 жаш курактык топто (41,7%), ал эми калган 36,3% (10 жаш) жана 30,3% (15-17 жаш) аныкталган, бул алардын келечектеги кесибинин өзгөчөлүгүнө байланыштуу. Жыйынтыгы. Хореографиялык мектептин окуучуларынын антропологиялык көрсөткүчтөрүн баалоонун жыйынтыгы боюнча жынысына, жашына жараша физикалык өнүгүүнүн айрым өзгөчөлүктөрү аныкталган.

Киришүү. Кан тамырлардын травматикалык жаракаттарында жабыркагандарга биринчи жардам көрсөтүү эң маанилүү. Адабий булактардын маалыматтары жабыр тарткандардын көбү госпиталга чейинки жардам көрсөтүү стадиясында өлөрүн көрсөтүп турат, бул болсо травма алгандан кийинки алгачкы мүнөттөрдө биринчи жардам көрсөтүүнүн эң маанилүүлүгүн белгилейт. Изилдөөнүн максаты - кан тамырлардын травматикалык жаракаттарын эрте диагностикалоо жана дарылоону уюштурууну баалоо. Материалдар жана ыкмалар. Республикада кан тамыр травмасы менен жабыркагандар. Канды токтотуу ыкмалары жана башка биринчи медициналык жардам.
Натыйжалар жана талкуулоо. Жаракат алган жерде биринчи медициналык жардамдын канааттандырарлык эмес абалы бар экени аныкталды. Бул жаракат өзүн-өзү жана өз ара жардам берүү эрежелери боюнча калктын начар билими жана көндүмдөрү менен түшүндүрүлөт. Жыйынтыктар. Бардык орто жана жогорку окуу жайларында, өндүрүштүк жана коомдук мекемелерде, ошондой
эле шаарлардын жана айылдардын турак жай кварталдарында травматикалык жаракат алганда, өзгөчө кан кеткенде биринчи жардам көрсөтүү боюнча кыска мөөнөттүү курстарды кеңири уюштуруу зарыл. Кан тамыр травмасы менен жабыркагандарды госпиталга чейинки жардам берүү этабынын каталарын талдоодо, алар заманбап диагностикалык изилдөөлөрдүн комплексин иштеп чыгуу зарыл деген жыйынтыкка келишти, алар саламаттык
сактоонун баштапкы деңгээлиндеги хирургдарга жана травматологдорго кан тамыр травмасы учурунда оптималдуу уюштуруучулук-тактикалык чечимди тандоого мүмкүндүк берет. Кан тамыр травмасы боюнча дарылоо-диагностикалык иш-чаралардын иштелип чыккан уюштуруу-тактикалык чечимдери жабыркагандарды дарылоонун натыйжаларын жакшыртуу үчүн оптималдуу шарттарды түзөт.

Киришүү. COVID-19 пандемиясы медицина кызматкерлеринин иш жүгүн бир топ жогорулатты жана алардын ден соолугуна, коопсуздугуна жана жыргалчылыгына кооптуу көңүл бурбай жатканын көрсөттү. Саламаттыкты сактоо кызматкерлери бейтаптарды клиникалык башкарууда гана эмес, ошондой эле саламаттыкты
сактоо мекемелеринде адекваттуу инфекциянын алдын алуу жана контролдоо (IPC) чараларын камсыз кылууда маанилүү ролду ойношту. «Кыргыз Республикасында COVID-19 пандемиясына каршы көрүлүп жаткан профилактикалык иш-чаралар, анын ичинде өзгөчө абал (өзгөчө абал) киргизүү жана чек араларды жабуу эффективдүү чара болуп калган жок жана
эпидемия бардыгына жайылып кетти. Медицина кызматкерлеринин арасында инфекциянын деңгээли жогору болгон аймактар, кооптонууну жаратууда. Ар бир төртүнчү учур медициналык кызматкерлер арасында (26%) катталган. [13] Ал эми медициналык кызматкерлердин арасында бул көрсөткүч жогору бойдон калууда.
Изилдөөнүн максаты -медициналык кызматкерлердин арасында COVID-19 инфекциясынын жогорку фактылары боюнча адабияттарды жана илимий маалыматтарды изилдөө жана талдоо жана натыйжалуу чара катары меди-
циналык кызматкерлер арасында COVID-19нын жайылышына эпидемиологиялык көзөмөлдү уюштуруунун зарылчылыгы жана актуалдуулугу болгон. жалпы калктын COVID-19 алдын алуу боюнча иш-чара. Методдор. Биз ДСУнун, Россия Федерациясынын Роспотребнадзорунун глобалдык эпидемиологиялык
көзөмөлүнүн жүрүшүндө аныкталган 13 адабий жана илимий маалыматтарды жана медициналык кызматкерлердин COVID-19 инфекциясынын себеп-натыйжа байланышын эпидемиологиялык иликтөөнүн маалыматтарын изилдеп, талдап чыктык. Кыргызстанда 2020-жылдын май айына чейин. Маалыматтык-аналитикалык издөөнүн натыйжалары Кыргыз Республикасы үчүн медициналык кызматкерлер арасында COVID-19нын жайылышына эпидемиологиялык көзөмөлдү уюштуруудагы актуалдуулугун жана приоритеттүүлүгүн негиздөөгө мүмкүндүк берди, бул биринчи даражадагы мааниге ээ жана илимий жактан ак-
туалдуу. SARS-CoV-2 вирусун медицина кызматкерлерине жуктуруп алуу үчүн потенциалдуу тобокелдик факторлорун баалоо аркылуу саламаттык сактоо уюмдарында COVID-19 инфекциясынын медициналык кыз
маткерлердин арасында жайылышына эпидемиологиялык көзөмөлдү уюштуруу вирусту жуктуруп алуу, медициналык жардам көрсөтүүдө профилактикалык иш-чараларды жүргүзүү. Жыйынтыгы. Медициналык кызматкерлердин арасында COVID-19нын эпидемиологиялык абалын, анын ичинде алардын экспозициялык мүнөздөмөлөрүн жана тобокелдик факторлорун баалоо үчүн улуттук деңгээлдеги илимий изилдөөлөрдү жүргүзүү, эпидемиологиялык көзөмөлдөө жана эпидемиологиялык сүрөттү алуу максаттарына багытталган. Анын натыйжалары бизге саламаттык сактоо уюмдарынын деңгээлинде ЭПКнын эң ылайыктуу чараларын аныктоого жардам берет.

Киришүү. Кургак учук инфекциясын көзөмөлдөө бүгүнкү күндө саламаттыкты сактоо системасындагы актуалдуу көйгөй болуп саналат. Инфекциялык контролдун негизи кургак учук менен ооругандарды эрте жана тез диагностикалоо жана туура дарылоо болуп саналат. Кургак учуктун инфекциясын көзөмөлдөө – бул бейтаптардын жана кызматкерлердин арасында кургак учуктун оорукана ичинде жайылышын алдын алууга багытталган уюштуруучулук, эпидемияга каршы жана профилактикалык иш-чаралардын тутуму.[2] Бул өзгөчө баштапкы медициналык-санитардык жардамды (БМСЖ) уюштурууга тиешелүү. ДССУнун маалыматы боюнча, жыл сайын жаңы оорулардын 90% кургак учуктун жүгү жогору болгон 30 өлкөдө болот.[1] Инфекциянын жайылышын алдын алуу инфекциялык контролдун да, жалпысынан эпидемиологиянын да негизги милдеттеринин бири болуп саналат. Кургак учуктун активдүү түрү менен ооруган бейтаптар менен байланышта болгон дени сак
адамдардын жуктуруп алуу ыктымалдыгы өтө жогору. Ошондуктан, бардык медицина кызматкерлери инфекциянын болжолдонгон булактарын туура сорттоо жана диагностика үчүн зарыл болгон изилдөөлөрдү тез жүргүзүү, өпкө кургак учугу менен ооруган бейтапты өз убагында аныктап, аны кургак учукка каршы диспансерге (ПТД)
дарылоого жөнөтүүлөрү маанилүү. Бул кароонун максаты - баштапкы медициналык-санитардык жардамдын (БМСЖ) саламаттык сактоо уюмдарында кургак учукка каршы инфекциялык контролду уюштурууну далилдүү негизде негиздөө.
Методдор жана материалдар. Биз Кыргыз Республикасынын аймагында колдонулуп жаткан кургак учук боюнча ченемдик-укуктук документтерин, ошондой эле PubMed, Google Academia жана eLIBRARY издөө системаларынын ресурстарын колдонуп илимий эмгектерди карап чыктык. Жыйынтыктар жана талкуулар. Жалпысынан белгилей кетүүчү нерсе, Кыргыз Республикасынын саламаттык сактоо уюмдарында киргизилген кургак учукка каршы инфекциялык көзөмөлдө системасы кургак учукка каршы адистештирилген ооруканаларда өзүн жаман эмес көрсөттү, ошол эле учурда жалпы ооруканаларда жана баштапкы медициналык-санитардык жардам мекемелеринде ИК чараларын ишке ашырууда олуттуу кемчиликтер
бар. Ошондой эле, кургак учуктун активдүү түрү менен ооруган бейтаптар менен байланышта болгон дени сак адамдардын жуктуруп алуу ыктымалдыгы өтө жогору экендигин белгилей кетүү керек. Ошондуктан, бардык медицина кызматкерлери инфекциянын болжолдонгон булактарын туура сорттоп, диагностика үчүн зарыл болгон изилдөөлөрдү ыкчам жүргүзө алышы, өпкө кургак учугу менен ооруган бейтапты өз убагында аныктап, аны кургак учукка каршы диспансерге дарылоого жөнөтүүлөрү маанилүү. Бул үчүн БМСЖ деңгээлинде кызмат көрсөтүү
процесстерин уюштуруу керек. Жыйынтыгы.Кургак учукка шектелген активдүү бейтаптарды триажды туура жайгаштыруу жана уюштуруу, диагностикалоо жана дарылоо жугузуу коркунучун бир топ азайтат.

Евразиялык экономикалык биримдик уюму (ЕАЭБ) мындан 7 жыл мурун мүчө мамлекеттердин экономикасын калктын саламаттыгын сактоо тармагындагы жөнгө салуу чараларын күчөтүү, калктын санитардык-эпидемиологиялык бейпилдигин камсыз кылуу, коркунучтуу продукцияны ташып келүү жана жүгүртүү, жугуштуу жана массалык жугуштуу эмес оорулардын (уулануу) жайылуу коркунучун азайтуу максатында түзүлгөн.
Бул мүчө мамлекеттердин санитардык-эпидемиологиялык кызматтарына өздүк курамды, илимий жана илимий-изилдөө потенциалын натыйжалуу пайдаланууга, калктын саламаттыгын сактоого жана мамлекеттик маанилүү милдеттердин бирин - мүчө мамлекеттердин калкынын санитардык-эпидемиологиялык бейпилдигин камсыздо-
ону чечүүгө мүмкүндүк берди. Евразия экономикалык комиссиясы (ЕАЭБдин туруктуу иштеген улуттар аралык жөнгө салуучу органы) жана мүчө мамлекеттердин ыйгарым укуктуу мамлекеттик органдары (калктын санитардык-эпидемиологиялык бейпилдиги) тарабынан интеграциялык процесстердин жана мыйзамдык базанын алкагында 7 жыл ичинде аткарылган иштер. ченемдик актылардын негизинде кабыл алынган санитардык чаралар чөйрөсү күн сайын санитардык иш-чаралар чөйрөсүндө натыйжалуу контролду жана коопсуздуктун тиешелүү деңгээлин камсыз кылууга мүмкүндүк берет. Ошондой эле мүчө мамлекеттердин ыйгарым укуктуу органдарынын ортосунда аныкталган
кооптуу продуктулар боюнча ыкчам маалымат алмашууну камсыз кылуу, СФС чараларын колдонууну эске алуу менен товарларды алып өтүүдөгү тоскоолдуктарды жоюуга көмөктөшөт, жоопкерчиликти аныктоонун жалпы принциптерин жана санитардык чаралар чөйрөсүндөгү актыларды бузгандыгы үчүн жоопкерчиликти аныктоо боюнча мамилелерин белгилейт. Жүргүзүлүп жаткан иштер илимий изилдөөлөрдүн негизинде, анын ичинде адамдын организмине экологиялык факторлордун зыяндуу таасиринин тобокелдигин талдоо, ошондой эле адамдын ден соолугу үчүн продукциянын коопсуздугун камсыз кылуу жаатында тобокелдикке негизделген көзөмөл моделин ишке ашыруунун негизинде
продукциянын коопсуздугунун санитардык-эпидемиологиялык жана гигиеналык талаптарын актуалдаштырууга алып келет. ЕЭКте методологиялык документтерди, сунуштарды кабыл алуу Дүйнөлүк соода уюмунун (ДСУ) келишимдеринде жана Codex Alimentarius Кодекстин стандарттарында белгиленген принциптерди эске алуу менен илимий изилдөөлөрдүн (ИИЖ) жыйынтыктарынын негизинде жүзөгө ашырылат. Мунун баары жана ЕАЭБ алкагында санитардык чаралар чөйрөсүндөгү интеграциялык процесстерди андан ары өнүктүрүү Кыргыз Республикасына СФС чараларын колдонуу жана ар бир адамдын жана бүткүл коомдун ден соолугун жана өмүрүн сактоо жаатында алдыңкы катарда болууга мүмкүндүк берет.

ЕАЭБ мамлекеттеринин калкынын санитардык-эпидемиологиялык бейпилдигин жана биологиялык коопсуздугун камсыз кылуу боюнча мамлекеттик органдардын өз ара аракеттенүүсүн координациялоо максатында мамлекет башчылары Биримдиктин туруктуу көмөкчү органын – «Ыйгарым укуктуу мамлекеттик орган-
дардын жетекчилеринин кеңешин» түзүү чечимине келишти. Мүчө мамлекеттердин калкынын санитардык-эпидемиологиялык бейпилдиги чөйрөсүндөгү органдар». Анын курамына Биримдике мүчө мамлекеттердин калктын санитардык-эпидемиологиялык бейпилдиги чөйрө сүндөгү ыйгарым укуктуу органдарынын жетекчилери (башкы мамлекеттик санитардык врачтар) жана ЕЭК өкүлдөрү кирди. Жетекчилердин Кеңеши мүчө мамлекеттердин тажрыйбасын жана эл аралык тажрыйбаны талкуулоо үчүн аянтча, ошондой эле натыйжалуу ишке ашыруу механизмдерин, санитардык чараларды колдонуу боюнча макулдашылган саясатты калыптандыруу болуп калды. COVID-19 пандемиясынын учурунда бул Кеңеш COVID-19нын жайылышына каршы күрөштө жана анын кесепеттерин минималдаштырууда чындап иштеген орган экенин көрсөттү. Биримдиктин бир катар ченемдик-укуктук актылары кабыл алынган, алар чакырыктарга өз убагында чара көрүүгө мүмкүндүк берген, мүчө мамлекеттерди керектүү товарлар, анын ичинде дезинфекциялоочу каражаттар, дары-дармектер менен үзгүлтүксүз трансчегаралык камсыздоону тез арада калыбына келтирүүгө өбөлгө түзгөн, медициналык жана медициналык эмес буюмдар, ошондой эле биргелешкен изилдөөлөр SARS-CoV-2 вирусуна каршы
эмдөөдөн кийинки жана инфекциядан кийинки калктын иммунитетин баалоо жана коронавирустун штаммдарынын вариацияларын изилдөө жүргүзүлдү, киргизилген чектөөлөрдү алып салууга жана мүчө мамлекеттердин жа-
рандарынын Биримдиктин аймагы аркылуу эркин жүрүүсүн тез арада калыбына келтирүүгө ырааттуу кадам жасоого мүмкүндүк берди, биргелешкен иш-чараларды натыйжалуу ишке ашырууга жана COVID-19 коронавирустук инфекциясынын жайылышынын кесепеттерин алдын алуу жана минималдаштыруу боюнча зарыл башкаруу чечимдерин кабыл алууга көмөктөштү. Бул ишке Кыргыз Республикасынын ыйгарым укуктуу органы да жигердүү катышты, атап айтканда, «Жугуштуу оорулардын чыгышына каршы аракеттенүүнүн макулдашылган алгоритмин жөнгө салуучу санитардык-эпидемиологиялык сунуштар (2022-жылдын 5-апрелиндеги №12 Комиссиянын Коллегиясынын сунушу) даярдалды жана кабыл алынды. Жетекчилердин кеңешинин иштеши Биримдикке мүчө мамлекеттердин калкынын ден соолугуна байланыштуу жалпы көйгөйлөргө байланышкан актуалдуу маселелерди чечүү үчүн бул органдын ишинин натыйжалуулугун жана зарылчылыгын көрсөттү.

Киришүү. Кан тамыр травмасы менен жабыркагандар алгач хирургиялык стационарларга кайрылышат. Ошондуктан, биринчи жардамды толук кандуу көрсөтүү жана жаракат алгандарды адистештирилген кан тамыр бөлүмүнө тез жеткирүү өтө маанилүү.
Изилдөөнүн максаты -Кан тамыр жаракат этап диагностикалык жана дарылоо жана тактикалык иш-чараларды уюштуруу иштеринин натыйжалуулугун баалоо.
Материалдар жана изилдөө ыкмалары. Ош облустар аралык бириккен клиникалык ооруканасынын кан тамыр бөлүмүндө дарыланган 574 кан тамыр травмасы менен жабыркагандардын 2011-2020-жылдар аралыгында оорунун тарыхы талданды. Кан тамыр жаракатына этап-этабы менен жардам көрсөтүлөт. Саламаттык сактоонун би-
ринчи жана экинчи звеносундагы мекемелерде кан тамыр травмасы менен жабыркагандарга жардам көрсөтүүнүн көлөмү жана мүнөзү такталды.
Натыйжалар жана талкуу. Тамыр травмасын этап-этабы менен дарылоо сүрөттөлгөн. Жаракат алган жерде жабыркагандардын абсолюттук көпчүлүгүнө биринчи медициналык жардамдын толук көлөмү көрсөтүлбөгөндүгү аныкталды, буга байланыштуу калктын кеңири катмарын биринчи медициналык жардамдын эрежелерине үйрөтүү зарылдыгы келип чыгууда. Ош облустар аралык бириккен оорукананын кан тамыр бөлүмүндө бузулган магистралдык тамырларды реваскуляризациялоо, айрым учурларда - нейррафия жана тендорафия операциялары жүргүзүлгөн. Жыйынтыктар. Жабыр тарткандар өз убагында толук кандуу квалификациялуу медициналык жардамды дары-
лоонун бардык этаптарында алышы керек: госпиталга чейинки, адистештирилбеген жана адистештирилген. Шокко жана кан жоготууга каршы өз убагында башталган күрөш, жабырлануучуну туура эвакуациялоонун эсебинен адистештирилген жардам көрсөтүү башталганга чейинки мөөнөттү кыскартуу бул категориядагы оорулууларга жардам көрсөтүүдө чоң мааниге ээ. Дарылоо-диагностикалык иштин бардык этаптарында кан тамыр травмасы менен жабыркагандарга жардам көрсөтүүнүн клиникалык протоколун иштеп чыгуу керектиги көрсөтүлгөн.